Het jaar van Jan Jaap van der Wal: ‘Wat in de VS gebeurt, dat kan niet bij ons’

Comedian Jan Jaap van der Wal wikt en weegt 2025, alweer een woelig jaar voor humor, free speech en satire. ‘Ik ben opgelucht dat er hier eindelijk mensen zeggen: what the fuck, George-Louis Bouchez!’

Dit voorjaar bezong Jan Jaap van der Wal in Nederlandse zalen zijn liefde voor het landsdeel waar hij vijf jaar geleden zijn vlag plantte. ‘Ik heb de cijfers nog niet opgevraagd bij Toerisme Vlaanderen, maar ik denk dat de meeste toeschouwers na de voorstelling naar huis terugkeerden met de idee: “Dáár moet ik nog eens naartoe.”’

Zelf maakt hij nog altijd graag de verplaatsing van noord naar zuid: ‘Als ik na een optreden in Hazeldonk de grens kruis, het korrelige asfalt opstuif en ik met mijn kop tegen het plafond van de auto knal, denk ik oprecht: aha, we zijn weer thuis.’

Van der Wal heeft alweer een nieuwe show in de koker, maar daarover later meer. We willen het eerst hebben over de uitreiking van de Gouden Jefkes. Deze nieuwe comedy awards werden vernoemd naar programmator Jef Staes en in maart voor het eerst gehost door Michael Van Peel en Jade Mintjens.

Jan Jaap van der Wal: Ik moest diep in het geheugen tasten, want ik heb ook een Gouden K, van Ketnet, mogen uitreiken en er waren ook de MIA’s. Maar natuurlijk, de Gouden Jefkes: een feestje voor de incrowd, maar daarom niet onbelangrijk. Ik denk dat we mogen zeggen dat de Vlaamse comedy goed op weg is, maar – hoe gek dat ook moge klinken – comedians vieren zichzelf en elkaar niet graag. De roast, een genre dat ooit in New York is ontstaan, is eigenlijk onze manier om te zeggen dat we elkaar graag zien, de kwetsende grappen moet je er bijnemen.

Conan O’Brien zegt altijd dat comedians elkaar wél het licht in de ogen gunnen, omdat ze zich het geploeter van de begindagen herinneren.

Van der Wal: Alleen comedians die hun plaats hebben veroverd, zeggen dat. Wie nog ligt te wroeten in de modder, zoekend naar een eigen stem, is minder genereus. Die zoektocht duurt doorgaans negen jaar, heeft iemand ooit berekend. Humor – en dan spreek ik over televisie – is bij uitstek een vak waar je niet ziet hoe de worst gemaakt wordt. In het kleine circuit, dat in Vlaanderen bijna niet bestaat, gebeurt het vuile werk. Als het goed gaat, is comedy heel prettig om naar te kijken. Als het niet goed gaat, is het pijnlijk onaangenaam. (lacht) Maar daar worden de mannen van de jongens gescheiden, en de vrouwen van de meisjes. Door af te gaan op de kleine podia vind je je eigen stem en ben je op een dag plots Alex Agnew of Jade Mintjens.

Een Xander De Rycke spreekt ook heel eerlijk over de afgunst die hij voelde toen Philippe Geubels wel en hij niet doorbrak.

Van der Wal: Ik kan me daar iets bij voorstellen. Ik was als zeventienjarige op een gegeven moment de jongste comedian van het jaar. Toen dacht ik de hele tijd: hopelijk staat er nu niet iemand van zestien op. (lacht) Toen Johan Sebastiaan Stuer bij De ideale wereld aanspoelde, dacht ik ook: geweldig, nóg een man van veertig met een baard die niet zo veel zegt. Gelukkig bleek hij een geweldige dichter en satiricus.

Geert Hoste werd op de uitreiking van de Gouden Jefkes bedacht met de Lifetime Achievement Award.

Van der Wal: Ik heb hem met veel heel liefde geroast, die avond. Het is ongezien wat die man bereikt heeft.

Ik begrijp dat hij de nestor is, maar vonden we zijn conferences niet vermoeiend voorspelbaar, en de moppen die hij elk jaar recycleerde matig?

Van der Wal: Er keken wel drie miljoen mensen naar zijn programma’s. Hij doet me een beetje denken aan Youp van ’t Hek, die een gelijkaardig succes heeft gehad in Nederland. Daar zeiden critici ook van: het is weer meer van hetzelfde. Maar je moest het wel een keer in je leven gezien hebben. Daarom vind ik het werk van Youp en Geert belangrijk, ook al zou ik het zelf op een andere manier doen.

Heb je de eindejaarsconference van Geert Hoste ooit gezien?

Van der Wal: Op televisie. Toen ik een puber was, was ik een allesvreter en dus keek ik ook naar Geert op de VRT. Ik begreep het niet allemaal, maar ik zag wel het metier. (denkt na) In Nederland heb je in de geschiedenis van het cabaret – nog los van het feit dat die rijker is – keerpunten gehad. Met Neerlands Hoop (cabaretduo bestaande uit Freek de Jonge en Bram Vermeulen, nvdr.) en Hans Teeuwen kreeg je een nieuw soort comedy, die iets eiste van het publiek en uitdagend was. In Vlaanderen heb je dat keerpunt nooit gehad, misschien heeft Geert daarvan geprofiteerd. Wat ik wel vind, is dat Geert zijn verantwoordelijkheid heeft genomen als comedian. Hij had het in zijn eindejaarsshows over de eerste vier pagina’s van de krant, Xander De Rycke heeft het in zijn eindejaarsshow over VTM 3. Ik ben geneigd te zeggen dat het eerste onze taak is. En vergeet niet dat Geert de tocht door de modder ook heeft afgelegd, hij is als mimeclown begonnen op bedrijfsfeestjes.

Wagen we ons aan een internationale blik? In de VS kreeg Stephen Colbert te horen dat zijn show niet verlengd wordt. Jimmy Kimmel moest tijdelijk plaatsruimen, na een opmerking over de moord op Charlie Kirk.

Van der Wal: Kimmel deed niet meer dan vaststellen dat Trumps rouwbetuiging – ‘Ik vind het heel erg’ – naadloos overging in de aankondiging van zijn big fucking balzaal. Blijkbaar is dat voldoende om gecanceld te worden. Van dat soort corporate structuren en manoeuvres achter de schermen hebben wij gelukkig geen last. Behalve die keer dat Geert Hoste in De ideale wereld eens had gegrapt dat Vlaams Belangers tijdens covid – met de maskers en al – elkaar begroetten met de gestrekte arm. Een verstofte vertegenwoordiger van Vlaams Belang in de raad van bestuur van de VRT kwam in opstand, maar Tom Van Grieken belde dan naar ons om te zeggen dat er niets aan de hand was. (lacht) Wat in de VS gebeurt, dat kan niet bij ons.

Je hoort satiristen wel eens klagen dat politici als Trump en Geert Wilders hun job onmogelijk maken. Satire legt wantoestanden bloot met een licht verhevigde versie van de werkelijkheid. Dat wordt moeilijk als de werkelijkheid al grotesk is.

Van der Wal: Ik denk niet dat het dan ophoudt, satire is heus niet dood. Stephen Colbert doet elke dag hetzelfde, zijn imitaties van Trump hebben we wel gehad. Je moet uit een ander vaatje tappen. Jon Stewart zit natuurlijk op een kleinere zender, maar hij trekt zich aardig uit de slag, hij heeft meer stand-up-ervaring dan Kimmel en Colbert én is een scherpere performer. Hij doet het gewoon slimmer en heeft oog voor het grotere plaatje, hij lacht niet alleen met Trump en Fox, maar ook met Chuck Schumer (leider van de Democraten in de senaat, nvdr.) en CNN. Ik denk ook dat moralisme weer zijn plaats krijgt in satire. Niet in partijdige zin, maar bij grote gebeurtenissen horen grote woorden. Ik ben opgelucht dat er hier eindelijk mensen zeggen: what the fuck, George-Louis Bouchez!

Er is recent nog een andere heraut van het vrije woord opgestaan. Bart De Pauw heeft een nieuwe, ‘stoute’ show aangekondigd.

Van der Wal: Ik heb me doodgeërgerd aan zijn interview met Het laatste nieuws. Maak wat je wil maken, maar ga nou niet doen alsof het allemaal zo braaf is. Heeft die man ooit al een show gezien van Joost Vandecasteele of Vincent Voeten? En was Influencers (sketchprogramma van Bart De Pauw op Vier, in 2020, nvdr.) dan stout? Rik Verheye met een vrouwenpruik? Bart De Pauw – dat begrijp ik – drijft nu op de euforie van vele uitverkochte zalen, maar namens de hele gilde: wij hebben Bart De Pauw en Marc Coucke niet nodig om de comedy te redden, dat kunnen we prima zelf.

Je hebt begin dit jaar nog enkele keren Mijn vlakke land gespeeld in Nederland, maar het leeuwendeel van je tijd heb je opgesoupeerd aan de schrijftafel. Volgend jaar ga je weer in Vlaanderen toeren met Amor fati, – een titel die je ging halen bij Friedrich Nietzsche. Die schreef: ‘Omarm uw lot.’

Van der Wal: Heb lief wat u overkomt. Dat is iets wat ik zeker onderschrijf, ja.

Nietzsche was geen vrolijke frans, dat is geweten, ook door hemzelf: ‘Ach, was ik ooit maar eens slechts een ja-zegger.’

Van der Wal: Ik ben al lang bezig, en ik had al snel door dat vallen en opstaan interessanter zijn dan rustig blijven zitten. Dat is weliswaar overzichtelijk, maar ook saai. Je moet jezelf toestaan om vergissingen te maken, en om ze te herhalen: als ergens een deur dichtslaat, gaat er een andere open. Als je valt, doet dat pijn, maar het is interessant wat je voelt, denkt of doet wanneer je weer rechtkrabbelt. Ik heb het ja-zeggen heel vroeg omarmd. Dat is de kracht die me aandrijft, en die geleid heeft tot wat dan uiteindelijk een carrière is geworden. Ik herinner me dat ik als scholier voorbij een theater fietste, waar die avond twee cabaretiers optraden, en dacht: zou ik gaan kijken? Ik heb toen het laatste kaartje gekocht, en die avond is het vuur om hetzelfde te doen, aangewakkerd. (mijmerend) Lotsbestemming is een interessant concept, dat ik als kapstok kan gebruiken om allerlei gedachten en observaties aan op te hangen. Ik heb laatst therapie gevolgd, erg intensieve therapie, met psychedelica.

Psychedelica, zoals in: MDMA?

Van der Wal: (knikt) Het was interessant, en medisch verantwoord, daar hoef je je geen zorgen over te maken. Een van de dingen die tijdens die sessie naar boven kwamen, was mijn relatie met mijn zoon. Het is nu wel bekend dat hij er is gekomen via een donor. Er zijn momenten dat mijn vrouw en ik naar elkaar kijken: ‘Van wie heeft hij dat?’ Van die donor dan waarschijnlijk. Biologisch heb ik dus niets met zijn afkomst te maken, maar doordat ik mijn gezin heb meegetrokken naar een ander land, heb ik zijn afkomst en zijn lot toch mee bepaald. Meer zelfs: we zaten in (wijst) die hoek toen we zijn naam hebben bedacht.

Was het de eerste keer dat je MDMA gebruikte?

Van der Wal: Het was zelfs de eerste keer dat ik verdovende middelen heb gebruikt, op alcohol na. Het was erg bijzonder, maar moeilijk uit te leggen, omdat het voor iedereen anders is. Ik zag beelden, ik zag veel langskomen waar ik heel helder over kon nadenken. Op het einde van de avond ben ik weer naar huis gefietst en ben ik gaan slapen, het is niet zo dat ik weken aan een stuk mensen heb geknuffeld.

Volgens onderzoek zeggen alle tieners ja tegen MDMA. Tegen wat zeg jij nee?

Van der Wal: Toen ik destijds met veel fanfare ben voorgesteld bij Play heb ik gezegd dat ik nooit ga koken, dansen of bootje varen. Dan blijft er bij Play weinig over, maar dat is mijn grens, je zult me nooit in zo’n programma zien.

Tegen De slimste mens hebe je wel ja gezegd. Je bent dit jaar voor de tweede keer kandidaat. Op eigen vraag, want je vond dat je – mogelijk parafraseer ik iets te scherp – als jurylid te weinig aan het woord kwam.

Van der Wal: Dat is wel erg kort door de bocht, maar het programma is in de negen jaar dat ik eraan meewerk veel meer richting de kandidaten opgeschoven. Dat is goed, maar de rol van de jury is erg beperkt geworden. Ik was ook iets te veel ‘Jan Jaap spreekt geen Frans’ geworden. Dat kan ik allemaal prima bespreken met hen, we komen goed overeen, maar toen ik zag dat ze mensen voor een tweede keer vroegen als kandidaat, dacht ik: interessant. Maar nog voor ik mezelf kon uitnodigen, hadden ze mij gevraagd.

De slimste mens is een echte industrie geworden. De karavaan trekt zich op gang met het spotje waarin de kandidaten worden aangekondigd. Al tijdens de eerste week loopt een kandidaat in de kijker, die dan meteen alle covers haalt. Elke dag vatten de kranten de aflevering van de dag ervoor samen. Het is behoorlijk formulaïsch geworden.

Van der Wal: Ik snap dat je dat zegt, maar De slimste mens is ook een jaarlijks ritueel met een ongelofelijke culturele betekenis. Als jij met mij zou meelopen door de stad, zou je zien dat ik door iedereen wordt aangesproken. Door Marokkanen in hun auto, en ook door oude besjes met hun rollator, allemaal hebben ze De slimste mens gezien.

Ik zie clipjes met hoogtepunten, zoals Gover Meit die grapte dat Billie Leyers geen broek had aangetrokken – ze droeg een korte rok. Waren we niet klaar met onderbroekenlol?

Van der Wal: Dat is toch ook iets wat elk jaar terugkomt, opmerkingen over het niveau van de moppen? Maar noem mij een ander Vlaams programma – ik kan alleen De ideale wereld bedenken – waar humor zo’n belangrijke rol speelt. Jouw reactie, de kritiek, is deel van het ecosysteem – de makers zijn zich daar heel erg van bewust.

De slimste mens is ook al jaren een bekendhedenfabriekje. De verse BV’s rollen er van de lopende band.

Van der Wal: De snelheid waarmee bekendheden gemaakt worden in Vlaanderen is fenomenaal, helaas doven ze meestal ook weer even snel uit. Ik ben benieuwd wat er met zo’n Felix (Heremans, de 18-jarige acteur die in de reeks Putain meespeelde, nvdr.) zal gebeuren, bijvoorbeeld. Het goede nieuws is dat ze erg veel investeren in de nazorg. Het is een enorm liefdevol schip, je wordt gedragen. Dat is het grote verschil met het enige programma dat in Nederland qua betekenis in de buurt kwam, De wereld draait door. Daar zat een haast Amerikaanse angstcultuur achter. En dan heb ik het niet alleen over presentator Matthijs van Nieuwkerk, de redactie liet zich ook niet onbetuigd. Ik ben ooit op de zwarte lijst beland, na een, euh, minder vlot interview over de internetshow die ik met de grote Wim De Bie zou doen. Vooral omdat we nog niks hadden, gedroeg Wim zich wat obstinaat tijdens dat gesprek. Achteraf was Matthijs woedend, omdat we niet volgens zijn regels – dance, monkey, dance – hadden gespeeld. Hij was slim genoeg om Wim niet uit te schijten, en dus werd ik kop van Jut.

Tot slot: het viel me op dat de juryleden van De slimste mens dit jaar wel heel erg uitgebreid de kans kregen om hun nieuwe shows aan te kondigen. Het waren dienstmededelingen, gratis reclamezendtijd, ze moesten het zelfs niet meer vermommen als een mop.

Van der Wal: Ja, dat… Euh, ik heb daar zelf niet aan meegedaan, ik vind het nogal ingewikkeld. Anderzijds: als het iets oplevert, waarom niet? Maar doe er dan ook iets mee. Daarom: er zijn geen tickets meer verkrijgbaar voor Amor fati. Surf niet naar mijn website www.janjaa…

Bedankt voor het gesprek.