Binnenkort opnieuw in de bioscoop: de Deense uppercut Festen. De doorbraakfilm van Thomas Vinterberg was de vaandeldrager van Dogma 95, een radicale filmbeweging die precies dertig jaar oud is. ‘Cinema is rotzooi geworden. Wat kunnen we daaraan doen?’
De regels van Dogma 95 waren even streng als merkwaardig. Geef acteurs geen regie-aanwijzingen. Belicht niet. Voeg nooit muziek of geluidseffecten toe. Draai enkel met een handcamera en op locatie. Durf geen rekwisieten of decorstukken mee te nemen. Blijf ver van alles wat naar moord, actie of genrecinema ruikt. Weersta de drang om een oeuvre te creëeren. Geef niet toe aan je persoonlijke smaak. Je bent geen kunstenaar, je naam verschijnt zelfs niet in de credits. Koppel je los van goede smaak en esthetische overwegingen en streef de ‘waarheid’ van personages en locaties na.
Het zijn bepaald geen handige tips voor wie een film wil maken. Je maakt het jezelf vooral knap lastig. Toch werd Dogma 95 rond de eeuwwisseling een hype. Het raar-maar-waarverhaal begon exact dertig jaar geleden als een stunt – of een halve grap – met oprechte vernieuwingsdrang.
Ook al moest hij Antichrist, Melancholia en Nymphomaniac nog regisseren, het Deense enfant terrible Lars von Trier had toen al een reputatie dankzij films als Breaking the Waves en series als The Kingdom. Daarom nodigden de Fransen hem in maart 1995 uit voor een symposium naar aanleiding van de honderdste verjaardag van cinema. ‘De laatste jaren is cinema rotzooi geworden. Wat kunnen we eraan doen?’ orakelt hij terwijl hij honderden rode pamfletten laat uitdelen met het Dogma 95-manifest. Dat roept regisseurs op om een ‘gelofte van kuisheid’ af te leggen en zich aan tien radicale vormregels te houden. Von Trier heeft zogezegd van het collectief geen mandaat gekregen om de basistekst verder toe te lichten en haast zich de zaal uit. Hij vertelt er niet bij dat het collectief op dat moment maar uit twee personen bestaat: hijzelf en zijn 26-jarige poulain, Thomas Vinterberg. Later zal hij beweren dat ze hun manifest al lachend in 45 minuten hadden verzonnen. Mogelijk om de mythe nog wat aan te sterken.
Meer dan een publiciteitsstunt
Toch bleek Dogma 95 (of Dogme 95, in het Deens) meer dan een publiciteitsstunt en zelfs meer dan een extravagant, ironisch vormexperiment. Achter de wat arbitraire, radicale vormregels schuilt een scherpe overtuiging: weg met artificiële, gepolijste cinema. Dogma 95 keerde zich zowel tegen het commerciële prefab-Hollywood en de Europese kopie ervan als tegen de narcistische Europese auteursfilm. Het moest anders. Rauw, echt, zonder opsmuk of technologische snufjes.
De revolutie had makkelijk kunnen vernevelen. Maar drie jaar later dingen de twee bedenkers elk met een Dogma 95-film naar de Gouden Palm op het filmfestival van Cannes.
Lars von Trier choqueert met The Idiots: het portret van een groep Denen die publiekelijk de ‘innerlijke idioot’ in zichzelf loslaten en zich voordoen en gedragen als mensen met ernstige fysieke en mentale beperkingen. De schandaalfilm heeft voor- en tegenstanders. Thomas Vinterberg daarentegen imponeert iedereen met Festen. Het verjaardagsfeest van een steenrijke patriarch ontspoort volledig na een redevoering waarin zijn zoon hem beschuldigt van jarenlange incest. Het blijft niet bij die ene onthulling of ontmaskering. De schokkerige camera, nerveuze montage en de technische imperfecties (zoals zeer wazige nachtscènes) brengen het genadeloze drama met enkele groteske passages akelig dichtbij.
Festen wordt een internationale hit en zet Dogma 95 op de kaart.
De daaropvolgende jaren inspireert de filosofie regisseurs uit Denemarken, Frankrijk, Italië, Korea, Argentinië, Spanje en Zwitserland. Wie zich strikt aan de regels houdt, krijgt een officieel Dogma-certificaat én nummer. De Amerikaan Harmony Korine, bekend van de cultfilms Gummo en Spring Breakers, is er met Julien Donkey-Boy (Dogme #6) vroeg bij. De Belg Vincent Lannoo hekelt in Strass (Dogme #20) een toxische acteeropleiding.
Vrij snel hebben de stichters in de smiezen dat de beperkingen eerder afremmen dan inspireren. Vinterberg stelt voor om het gewoon op te biechten als je tegen de kuisheidsregels hebt moeten zondigen. Zelf hing hij in Festen een handdoek voor een venster om het licht aan te passen terwijl dat eigenlijk niet mag. Von Trier biechtte op dat hij in The Idiots een stand-in had gebruikt voor een expliciete seksscène en een kaarslicht had verplaatst. Harmony Korine bekende dat Chloë Sevigny niet echt zwanger was in Julien Donkey-Boy, ook al had hij wel geprobeerd haar te bezwangeren.
Veel rommel
Veelzeggend is dat nauwelijks iemand zich aan een tweede Dogma-film heeft gewaagd. Ook Vinterberg en Von Trier niet. In 2005 roepen ze het einde van de beweging uit. De teller staat op 35 gecertificeerde Dogma-films. Achteraf gezien zit daar weinig spectaculairs en veel rommel tussen, meestal bij gebrek aan middelen. Het opvallendst zijn nog de probeersels van Deense cineasten die achteraf internationale carrières uitbouwden, zoals Susanne Bier (In a Better World, de serie The Night Manager) of Lone Scherfig (Italian for Beginners, An Education). Maar de impact van Dogma 95 was enorm. In Knack Focus verwoordde Vinterberg het scherp: ‘Als je in Cannes applaus krijgt, weet je: we zijn geen rebellen meer. We behoren nu zelf tot het establishment dat we een schop onder de kont willen verkopen. Dan moet je stoppen, voor je een parodie op jezelf wordt.’
‘Als je in Cannes applaus krijgt, weet je: we zijn geen rebellen meer. We behoren nu zelf tot het establishment.’
Hun dogma’s hebben de cinema niet gered, maar de roekeloze, hemelbestorming – ‘het was net geen creatieve zelfmoord’ – deed de sector wel deugd. Filmregisseurs durfden opnieuw radicaal anders te zijn. ‘Misschien hadden we het na twee, drie Dogma-films al voor bekeken moeten houden, maar ik blijf trots op wat we hebben gedaan en bereikt. We hebben keet geschopt, we hebben mensen wakker geschud en weer verplicht om over cinema na te denken.’
Geen beeldenstormer
Niet alleen Dogma 95 ging kopje onder na de furieuze start met Festen. Ook Vinterberg zelf verloor de pedalen. Zijn drie volgende films flopten zonder pardon, ook wanneer Joaquin Phoenix en Sean Penn meespeelden – herinnert u zich It’s All about Love nog? ‘Festen was voor mij geen begin, maar een eindpunt. Het was de voltooiing van de Dogma-principes die ik huldigde. Daarna moest ik andere wegen inslaan, wat soms pijnlijk was, maar toch vooral leerzaam en boeiend.’
Pas met Jagten (2012), een sterke maar zeer klassiek geregisseerde film met Mads Mikkelsen als een van pedofilie beschuldigde kleuterleider, vond hij zijn stem terug. ‘Ik heb diep gezeten, maar what doesn’t kill you makes you stronger. Ik ben helemaal geen beeldenstormer. Lars is de avant-gardist die vertrekt vanuit vorm en concept en vanuit chaos kunst creëert. Ik ben meer een verhalenverteller die orde en structuur brengt.’
Vinterberg won inmiddels een Oscar met het dronkaardsexperiment Druk – beter bekend als Another Round. Zijn laatste wapenfeit is Families like Ours, een serie waarin Denemarken door de stijgende zeespiegel overgaat tot evacuatie van de bevolking. ‘Het is het tegenovergestelde van Festen geworden’, lacht Vinterberg. ‘In Festen wordt een familie claustrofobisch opgesloten. Er is geen ontsnappen aan elkaar. In de serie worden mensen net losgetrokken van hun land en van elkaar. Zie het gerust als mijn idee van een liefdesverklaring aan mijn land en aan mijn familie.’ Familie is zijn centrale thema. ‘In Festen brengen families het slechtste in elkaar naar boven, in de serie het beste. Het komt allebei voor: onvoorwaardelijke steun en liefde, én duistere geheimen en problemen. Ik heb zelf nooit een klassieke familie gekend, ik ben opgegroeid in een hippiecommune. Daarom raakt het me zo.’
Festen
Vanaf 28.05 opnieuw in de bioscoop.
