De Tour de France van Agnès Varda en JR: ‘Moi, punk? Mais c’est complètement idiot, ça!’

Hij is 34, zij is 89, maar de liefde is groot. Voor elkaar en voor de zevende kunst. In de prijswinnende documentaire Visages, Villages trekken de pensioengerechtigde filmmaakster en de jonge fotograaf-straatkunstenaar samen dwars door Frankrijk en maken ze mensen larger than life. ‘Hij heeft mijn ogen op een treinwagon geplakt en ze zijn gaan reizen.’

JR wordt weleens de meest ambitieuze straatartiest van zijn generatie genoemd. Zijn favoriete werkmateriaal is niet de spuitbus maar behangerslijm. Op zijn eenentwintigste vond hij in de Parijse metro een fototoestel. De beelden die hij daarmee maakte, ging hij uitvergroten en op muren kleven. Ondertussen doet de photograffeur dat samen met zijn crew over de hele wereld. In Jeruzalem bijvoorbeeld, waar hij gezichten van Israëliërs naast die van Palestijnen kleefde en aan omstanders vroeg of ze konden zeggen wie wie was. Of in de sloppenwijken van Sierra Leone en Brazilië, waar hij voor zijn project Women Are Heroes de steden op vrij letterlijke wijze een vrouwelijke blik aanmat. Maar dat zijn niet de plekken waar Agnès Varda het werk van de zich achter zijn initialen, een donkere bril en een hippe hoed verschuilende kunstenaar ontdekte. De al even sociaal geëngageerde filmmaakster zag de close-ups van ogen die JR aan de oevers van de Seine plakte en was meteen geïntrigeerd door de man die op Instagram ruim een miljoen volgers telt.

Varda zit zelf nog maar aan een 24.000-tal volgers, maar zij werd pas actief op het sociale netwerk sinds JR enkele weken geleden een account voor haar aanmaakte. In de cinema, met een carrière die zestig jaar, twaalf fictiefilms, zeventien documentaires en een rist kortfilms omvat, is haar schare volgelingen dan weer iets groter. Al in 1955 draaide de feministische filmmaakster het invloedrijke La pointe courte en zeven jaar later maakte ze met het existentialistische drama Cléo de 5à 7 een van de sleutelfilms van de Rive Gauche-cinema. Haar grootste succes in Frankrijk kwam er in 1985 met Sans toit ni loi, over de laatste weken uit het leven van een jonge zwerfster, enin 2000 werd ze met Les glaneurs et la glaneuse, de docu over hartvormige patatjes en sprokkelaars waarin ze schalks de excessen van de consumptiemaatschappij aankaart, de chouchou van groene jongens wereldwijd. ‘Er is veel sympathie voor mijn côté résistante. Die wordt blijkbaar als een positieve eigenschap beschouwd’, lacht ze terwijl we samen met JR de lunch gebruiken in de Parijse Fondation Cartier pour l’Art Contemporain.

Als iemand Varda’s côté résistante waardeert, dan wel JR, die tien jaar geleden, als 24-jarige knaap, een curator een boze brief stuurde omdat een groepsexpo buiten zijn weten om als reclame voor de nieuwe Nissan Qashqai gebruikt werd. En omdat zoveel wederzijdse bewondering niet zonder gevolgen kon blijven, trokken de kleine regisseuse en de immer strak getrimde kunstenaar samen la douce France in op zoek naar gewone mensen en hun verhalen. Hun vervoermiddel? Zijn camion magique, een als pasfotohokje ingerichte vrachtwagen waar affiches van 1,20 hoog uit komen – of zoals hij het gekscherend zegt: ‘Ongeveer de lengte van Agnès.’ En terwijl ze die affiches op huizen, watertorens, zeecontainers en treinstellen plakken, wordt er licht gefilosofeerd en al lachend een klein stukje Franse onderbuik belicht.

JR is getrouwd met kunstenares Prune Nourry, Varda is de weduwe van de Franse grootmeester van de musical Jacques Demy. Maar zet ze samen en ze lijken wel een kibbelend koppel. Zo eentje waarin beide partners precies weten hoe ver ze in de plagerij kunnen gaan. Hij post Instagram-stories waarin hij aan haar voetjes kriebelt en zij wijst hem af en toe op zijn gebrek aan goede manieren.

Wie jullie zo bezig ziet, zou niet zeggen dat hier een leeftijdsverschil van 55 jaar speelt.

JR: Dat speelt ook helemaal niet. We hebben allebei een goed gevoel voor humor en zo vergeet je het leeftijdsverschil al snel. Bovendien is Agnès très punk.

Agnès Varda: Moi, punk? Mais c’estcomplètementidiot, ça! Ik ben net heel blij dat ik oud ben. Ik heb al zoveel beleefd en zoveel gezien – evenveel mooie als verschrikkelijke dingen, trouwens. Maar zelfs als het kon, zou ik niet meer opnieuw beginnen. Ik heb het gevoel dat ik andere mensen nog maar net begin te begrijpen.

JR: (lacht) Agnès kan met iedereen meepraten. Ze kan eender waar gaan en altijd en overal de juiste manier vinden om met mensen te spreken. Als de Amerikaanse rapper Mos Def op bezoek komt in mijn studio en weer eens begint over welke makker er nu weer is neergeschoten, dan weet ik amper hoe ik me moet gedragen, maar Agnès begint dan over de jaren waarin ze bij de Black Panthers heeft gefilmd. Het ijs is meteen gebroken.

Varda: Die vlotte omgang heeft hij ook, hoor. JR is een warme persoon. Hij houdt van mensen. En hij kan goed overweg met oudjes.

Zo goed dat hij je wist te overtuigen om foto’s van je ogen, handen en voeten op een goederentrein te plakken.

Varda: (rolt speels met de ogen waar het over gaat) Ik heb geen idee wat hem zo interesseert aan mijn ogen. Of aan mijn voeten.

JR: Ze heeft het voorwoord voor mijn boek Des rides et des villes (2015) geschreven. Dat gaat over oude mensen en hun rimpels. Mijn interesse voor de lijnen van haar handen had ze dus wel kunnen voorspellen. En toen we elkaar ontmoetten, heeft ze ook over haar oogziekte verteld. Iemand met zo’n unieke blik op de wereld, die stilaan haar zicht verliest, daar moest ik iets mee doen. Maar dat ging niet vanzelf. Agnès wilde gewoon de hort op, de dorpen in. Maar ik had een tweede doel met dit project: begrijpen wat zij ziet. Ik heb een paar rake klappen moeten incasseren toen ik ook haar begon te filmen, daarna heeft ze zich erbij neergelegd.

Varda: Welja, hij had overal al ogen geplakt dus hij kon net zo goed ook met de mijne aan de slag gaan. Alleen: mijn ogen heeft hij op een treinwagon geplakt en ze zijn gaan reizen. Enfin, ik heb dus aanvaard dat hij zich bezig is gaan houden met de artistieke weergave van mijn veroudering. (lacht) Maar dat is op een zachtaardige manier gebeurd.

Als er klappen zijn gevallen, was die samenwerking bij momenten allicht ook onzacht.

JR: Er was toch meteen een klik tussen ons. We hebben elkaar op een maandag leren kennen, op dinsdag is ze naar mijn atelier gekomen en op woensdag zijn we aan het werk geslagen. Hoe het tegen zaterdag zou gaan, wisten we geen van beiden, maar we hebben uiteindelijk de afgelopen twee jaar met elkaar doorgebracht. En wanneer we elkaar niet zagen, belden we. Maar uiteraard zijn er ook de nodige ruzies geweest.

Varda: Ik noem dat geen ruzies. We hebben gewoon levendige gesprekken.

JR: Juist, ja. Van de soort waarin ik steevast terechtgewezen word.

Varda: Ik wijs je niet terecht. Ik probeer gewoon je gedrag te becommentariëren.

JR: Hmm. Het is wel zo dat ik wat beleefder ben sinds ik Agnès ken.

Heeft zij ook nog iets van jou geleerd?

JR: Jazeker. Dankzij mij houdt ze haar smartphone niet meer aan haar oor om te facetimen. Dat moet zowat mijn grootste verwezenlijking zijn.

Varda: Hij ziet liever mijn ogen dan mijn oren.

Hoe zat het overigens met de taakverdeling?

Varda: Die reusachtige fotoprints kleven was zijn werk. Ik ben 89 jaar, ik kruip niet meer op ladders.

JR: Soms zei ze dat ze te moe was, dat ik de regie maar even moest overnemen, maar dan kreeg ik de dag erna onder mijn voeten omdat ik alles verkeerd had gedaan. En nam ze het weer over.

En wie had het laatste woord tijdens de montage?

Varda: C’est tout à fait moi, ça. Maar daar waren we het over eens. JR heeft ook wel het een en ander gedaan, maar we waren akkoord dat ik l’écriture du film zou vinden. Hij kwam wel vaak langs en als hij iets niet goed vond dan veranderden we het uiteraard.

JR: Er waren veel dingen die ik niet doorhad en die zij met haar getrainde montagespieren al voor zich zag. Maar soms kwam ze met van die klassieke muziek af en dan moest ik echt zeggen dat ik nog liever doodviel voordat we Vivaldi in onze film zouden stoppen. Dat kon ze slecht hebben, hoor, dat ik zomaar de groten van de klassieke muziek aanviel. Dan ging het van ‘hoe durf je!’ en ’t’as rien compris!’ Maar als de muziek niet bij de beelden past, past hij niet. Heel simpel. Enfin, ze heeft altijd geluisterd en we hebben steeds samen beslist.

Varda: Ook over de ietwat onnozele rode draad van zijn zonnebril en mijn rare kapsel. We hebben aanvaard dat wij de marionetten van een serieuze film zijn.

Maar ook een heel positieve film. In weinig positieve tijden. Is het niet bijna burgerplichtontduiking om vandaag la France profonde in te trekken en níét over politiek te praten?

Varda: Maar wat moeten we dan doen? Aan de mensen vragen op wie ze gestemd hebben? Of ze geweend hebben omdat ze iemand verloren hebben bij de aanslagen? Vergis je niet, het is niet omdat we een beetje de clown uithangen dat het ons niets kan schelen. Natuurlijk zijn we naar de Bataclan gegaan en hebben we daar foto’s gemaakt en gefilmd. Maar we hebben dat materiaal niet gebruikt omdat de film gaat over mensen in situaties die buiten die politieke en sociologische context staan. Wij doen niet aan serieuze, diepgravende sociologie. Wij wijzen de dingen niet met de vinger aan om dan ‘let op, pensioenproblemen’ of ‘let op, diversiteitsproblemen’ te roepen. On fait des plaisanteries. Maar uit die grappen valt wel degelijk iets te leren.

JR: De rol van de kunstenaar is om mensen zichzelf en andere dingen op een nieuwe manier te laten bekijken. In de kleine dorpen waar we heen gingen, kennen de inwoners elkaar al. Iedereen weet wie de postbode is, maar door hem acht meter hoog op een gevel te plakken, gaat iedereen hem plots anders bekijken, ook fysiek: mensen komen ter plekke kijken, en dan wordt er gepraat en ontstaan er reacties en emoties. Dat is mooi. Voor hen én voor ons.

Varda: Gewoon de mensen respecteren, hen naar waarde schatten en zo een paar warme ontmoetingen creëren. Dat klinkt misschien als een heel bescheiden doel, maar het is toch al niet niks? Ik besef heel goed dat je als kunstenaar bepaalde privileges hebt. Ik vind dat ook artiesten een kleine verantwoordelijkheid dragen, niet per se om goed te doen of het publiek te plezieren, wel om het iets te geven om over na te denken, een beetje matière de pensée, matière de coeur of zelfs matière de surprise. Wanneer dat lukt, dan doen we ons werk goed. In alle bescheidenheid. En weet je hoe ik weet of dat lukt? Wanneer de mensen na het zien van mijn films net iets vaker merci dan bravo komen zeggen.

Merci! En bravo!