Tom is Hamlet is Lanoye

Tom Lanoye bewerkt Shakespeare’s ‘Hamlet’ en hij doet dat leep én knap.

Geen toneelstuk dat zoveel bewerkt en nog meer besproken is dan Hamlet van William Shakespeare. Zelfs Goethe en Freud hebben er commentaar op gegeven. En nu is het de beurt aan Tom Lanoye. Hij heeft een bewerking gemaakt die vrij trouw blijft aan de tekst en toch zijn vingerprints bevat. In de printversie geeft hij in een nawoord ook commentaar op het stuk en de keuze voor de androgynie van het titelpersonage.

De keuze voor Hamlet als vrouw is niet nieuw. Lanoye geeft twee voorbeelden in zijn nawoord maar er zijn er veel meer. De reden ervoor is dat geen mens, zelfs niet de slimste, vat krijgt op de natuur en de cultuur van het titelpersonage. Ontelbare suggesties zijn er gedaan over de vrouwelijke trekjes bij de jongeling, met een link naar zijn leeftijd, zijn positie, zijn complexen en zijn gevoelens. Langs welke kant ook benaderd, kroonprins Hamlet blijft het ongrijpbaarste wezen in de toneelgeschiedenis. Het is dan niet verwonderlijk dat dit stuk beschouwd mag worden als het eerste moderne toneelstuk. Alle anderen zijn leenrecht verschuldigd aan het bekendste en beruchtste stuk van de Engelse bard. Bekend om de al genoemde redenen, berucht omdat veel acteurs, dramaturgen, regisseurs en gezelschappen er de hoogste eer of de laagste hoon mee hebben behaald.

Androgyn wezen

Tom Lanoye is een lepe mens, algemeen geweten, zo mag verondersteld worden. Het is dus niet verwonderlijk dat ook hij gekozen heeft voor een vrouwelijke Hamlet. Hij noemt hem echter geen vrouw maar een androgyn wezen. Het sluit aan op zijn natuur. Zelf homoseksueel zijnde, is hij de vrouwelijke partner. In zijn bewerking is de natuurlijke cultuur van Hamlet sterk aan bod gekomen. In de wereld is de man nu eenmaal een brute beslisser en de vrouw een wijze twijfelaar, de man de realist, de vrouw de verbeelding. De Hamlet van Lanoye beslist en aarzelt voortdurend, hij is realist met verbeelding. Daarom dat het opzet fout loopt. Een opzet uitgekiend door Lanoyes Hamlet, al kan het ook door William Shakespeare zelf zijn geweest. Ook hij was een lepe mens. Door nooit opening van zaken te geven.

Duivelsplicht

In het waarschijnlijk oorspronkelijke stuk, want er zijn meerdere versies van bekend, verschijnt Hamlet pas in de derde scène van het eerste bedrijf. De geest van zijn vermoorde vader is al verschenen en de nachtwacht heeft de prins ingelicht, terwijl lager in het kasteel de nieuwe koning, Hamlets oom, en de koningin, Hamlets moeder, lekker feesten. Op de kroning, het huwelijk… en de moord? Lanoye plaats Hamlet al meteen bij aanvang op het toneel, met in zijn schaduw ’s konings nar Yorick, eveneens vermoord. Niet onlogisch. Elke koning had zijn eigen nar. Hij is het, een geest in de geest van Hamlet, die de prins antwoordt op de vraag die hem bezighoudt: ‘Waarom ken ik, al zo jong, al zoveel doden?’ – Het antwoord van Yorrick is: ‘Besteed geen traan aan het bestaan van lijken. / Er komen er, geloof mij, enkel bij. / Ze zweven eeuwig tussen hel en hemel, / Tussen bevrijd en blij, ontslagen van / Hun zorgen. Leven daarentegen is / De duivelsplicht der levenden. Wel, zeg mij: / Bent u voor kennis kloek en hard genoeg? / Bent u bereid te horen wat u vroeg? // – Gezien het een geest is, geeft Hamlet nader beschouwd zelf antwoord op de vraag.

Wraak

In de twee scènes, waarvan Lanoye er één gemaakt heeft, zit de hele intrige. Hij denkt het hele verhaal uit. Wat er moet gebeuren en hoe. Het sleutelwoord in de eerste scène is daarom “wraak”. Men zou zelfs verder kunnen gaan. Want is ook niet het vervolg van het stuk de verzonnen wraak van Hamlet? Inclusief de fatale afloop voor alle protagonisten. Want iedereen is een valsaard, tot en met zijn geliefde Ophelia, die hij verdenkt van een incestueuze verhouding met haar broer Laërtes [wat by the way Shakespeare ook al suggereerde: V.I – Een kerkhof: … / Laërtes (in het graf springend): Till I have caught her once more in my arms. – Ook zijn studievrienden Rozenkrantz en Guildenstern zijn verraders en moeten dus dood. Alleen zijn moeder mag niet sterven. Al is zij even schuldig aan de moord op zijn vader, zij blijft zijn moeder.

Zeven zuilen

Tom Lanoye zet de vermoedelijke incest om in werkelijke, in de derde scène van het eerste bedrijf. Het versterkt de wraakgevoelens van Hamlet. De verantwoording ervan, en ook van alle andere, zitten in de zeven monologen, die Lanoye heeft aangehouden. Zij zijn de zeven zuilen van wijsheid, van waaruit het hele [verzonnen] verhaal geboren wordt, zich afspeelt en eindigt in de dood van alle gefingeerde protagonisten. Verzonnen, jazeker. Al baseerde Shakespeare zich op eerdere versies, al dan niet onder een andere of afwijkende naam, hij heeft er een coherent geheel van gemaakt.

Eb en vloed

Het verzonnen verhaal onthult aan de lezer [en aan de toeschouwer] de eb en vloed van gedachten en gevoelens in Hamlets geest; maar Shakespeare doet méér, volgens de gerenommeerde Skakespeare-kenner T.A. Birrell: We krijgen niet alleen informatie over deze gedachten en gevoelens, hij geeft ons ook de dramatische illusie dat we van moment tot moment kunnen volgen wat er in de geest van Hamlet omgaat.

Voor het publiek van de 16de eeuw moest het een realistisch stuk zijn, maar in Shakespeares hoofd werd het een magistrale verbeelding. De realistische scènes hebben echter gemaakt dat er tot op de dag van vandaag getwist wordt over to be or not to be. Tot in lengte van dagen, in diepte van beschouwing, in breedte van interpretatie en in hoogte van kennis.

Verantwoording

De Hamlet-versie van Tom Lanoye mag er wezen. Hij heeft alle nevenpersonages aan de deur gezet, er een familieverhaal van gemaakt, een hedendaags jargon gebruikt met behoud van de Elisabethaanse schrijf- en spelvorm, van spot en jolijt kitsch en quatsch gemaakt. Hij laat Hamlet ook niet sterven in een duel, maar besluit zijn gedachtespel met een monoloog, door meer personen gespeeld, met als sleutelzin: ‘Hoe leg ik uit, wat mij beving en overviel?’

Wat volgt is een verantwoording van die vraag. Zonder dat de dood erop volgt. Wat Shakespeare verzonnen heeft, daar heeft Lanoye nog een schepje bovenop gedaan. Maar het geheim bewaard. Hoe het in beelden is omgezet verneemt u in het tweede deel, de recensie van de voorstelling.

Guido Lauwaert

HAMLET VERSUS HAMLET – Tom Lanoye – naar William Shakespeare – Prometheus Amsterdam – ISBN 9 789044 624786 – 19,95 euro