‘Unorthodox’ voor schmucks: waarom we zo gefascineerd zijn door een gesloten joodse gemeenschap

De verrassingshit van de afgelopen maand op Netflix was Unorthodox. In die serie ontsnapt een jonge vrouw uit New York aan de ultraorthodoxe joodse gemeenschap waarin ze is opgegroeid. Maar is het precies dat ons in de lotgevallen van Esty aantrekt?

Omdat u misschien die ene schmuck bent die Unorthodox niet heeft gezien, willen we de plot nog weleens kort op schrift stellen.

Esther is negentien als ze wordt uitgehuwelijkt aan de dociele Yanky. Ze wonen in Williamsburg, een wijk in Brooklyn, New York die zowel de meeste hipsters als de grootste groep ultraorthodoxe joden ter wereld herbergt. Dat geeft samen heel veel baard op straat.

De joden van Williamsburg noemen zich de satmar en vormen binnen de wereldstad een verstikkende dorpsgemeenschap waar iedereen alles van iedereen weet en elke buur het oog van God vertegenwoordigt. Hoewel Esty al van kinds af een buitenbeentje is, is ze vast van plan een goede joodse te zijn. Ze wil in het bijzonder beter doen dan haar moeder, die de gemeenschap, haar zuipende echtgenoot en haar dochter verliet toen die laatste nauwelijks drie was en met een andere vrouw samenhokt in Berlijn. Makkelijk is dat niet. Yanky wordt onderdrukt door zijn moeder, die over zijn schouder meekijkt bij zijn talloze onhandige pogingen om Esty met jong te schoppen.

Kinderen baren is bij de satmar het hoogste goed en het levensdoel van de getrouwde vrouw, dus wanneer Esty en Yanky een jaar na hun huwelijk nog altijd geen baby verwachten, wordt hun falende seksleven door de hele gemeenschap gevolgd en becommentarieerd. Onder druk van zijn moeder kondigt Yanky op een dag aan dat hij wil scheiden. Esty vlucht weg uit Williamsburg en trekt naar Berlijn, maar na de verdwijning komt aan het licht dat ze toch zwanger is. Meteen wordt Yanky samen met zijn neef Moïse achter haar aan gestuurd.

Terwijl bovenstaande geschiedenis in flashbacks vanonder de keppel komt, volgen we zowel Esty als haar echtgenoot door de straten van Berlijn. De eerste omarmt de stad en probeert zich in een prestigieus conservatorium binnen te werken, de tweede wandelt ongemakkelijk door de plaats waar het grote trauma van de satmar, de Holocaust, zijn oorsprong vindt.

Niet hip, wel een hit

Het collectieve trauma van een gemeenschap, geslotenheid versus diversiteit en moderniteit tegen traditie, met in het midden de ontvoogdingsstrijd van een jonge vrouw. De thema’s liggen bij de vierdelige miniserie Unorthodox zozeer aan de oppervlakte dat je er af en toe over dreigt te struikelen. Het groepje muzikanten dat – verbazend snel – de nieuwe Berlijnse vriendenkring van Esty vormt, is bijvoorbeeld zo mooi, divers en open-minded dat je je als kijker beledigd voelt door de karikaturale tegenstelling met de wereld waaruit ze ontsnapt is. Niemand wordt graag bij het handje gehouden.

De reeks start nochtans heel sterk, met beklemmende scènes die je als vrije westerling naar adem doen happen. Maar eenmaal de focus zich naar Berlijn heeft verplaatst, heeft Unorthodox af en toe iets weg van een dure soap, met een paar ongeloofwaardige plotwendingen, flauwe acteurs (vooral onder de nieuwe vrienden van Esty) en de clichématige verlossing dankzij de muziek op het eind. Het is absoluut een goede reeks, maar geen geweldige. En ze moet het net iets te veel hebben van de magnetische hoofdrol van Shira Haas als Esty.

Nu hebben kwaliteit en succes natuurlijk weinig met elkaar te maken, maar een tweede vaststelling is dat Unorthodox ook helemaal niet hip is – ondanks de feministische ondertonen en die ene scène in de Berlijnse nachtclub. De vele momenten in het hart van de satmargemeenschap, waaronder het indrukwekkende huwelijk van Esty en Yanky, geven de serie veeleer de allure van een kostuumdrama, wat ook expliciet de bedoeling van de makers was.

Unorthodox is, we moeten daar eerlijk in zijn, een beetje een Canvasreeks. Goed voor twee zaterdagavonden met telkens een dubbele aflevering die de eerste week twintigduizend en de tweede week nog vijftienduizend kijkers haalt. In plaats daarvan werd het een hit die zowel bij ons als in Nederland, Frankrijk, Groot-Brittannië en de VS tot de meestbekeken en meestbesproken Netflixseries van het moment behoort. In België scoort ze bijna even goed als de populaire actieserie La casa de papel, de sciencefictionfilm Code 8 en de sensationele true-crime-reeks Tiger King.

Hoe is dat mogelijk? Heeft het coronavirus de demografie van het Netflixpubliek gewijzigd? Gaat het om dezelfde mensen die vanwege corona sneller dan voorzien door hun geprefereerde series heen zaten? Is het de heldenmoed van Esty die ons aanspreekt, of heeft de pers de afgelopen weken een eerste, voorzichtige hype opgepikt en die vervolgens honderd keer uitvergroot? Zodat je, we zeggen maar wat, Unorthodox niet meer durft te negeren uit angst een schmuck te worden genoemd?

Wij hadden eerder aan voyeurisme gedacht.

Allemaal Jeffries

In Alfred Hitchcocks Rear Window (1954) wordt fotograaf Jeff Jeffries (James Stewart) door een beenbreuk tot de kleine ruimte van zijn appartement veroordeeld. De verveling en het isolement van de doorgaans drukbezette man zetten hem ertoe aan zijn buren te bespioneren door de telelens van zijn fotocamera. De herinnering aan Jeffries in zijn rolstoel, blikkend door die telelens, bekroop ons bij het bekijken van Unorthodox: zou het kunnen dat de verveling en het isolement ook ons van lieverlee nieuwsgierig maken naar wat zich bij de buren afspeelt? Misschien heeft corona van ons allemaal Jeffen Jeffries gemaakt.

In een geglobaliseerde wereld vormen chassidische joden meer dan pakweg de Papoea’s het laatste onbekende volk. Bij hen komt niet om de haverklap een journalist in een prauw fraai gekadreerd hun wereld binnengegleden. Ze vormen een hermetisch gesloten gemeenschap, waar je op straat in Antwerpen of Williamsburg hoogstens een glimp van opvangt. Alles wat we tot hiertoe over chassidische joden meenden te weten, hebben we van afvalligen. Bijvoorbeeld uit de Netflix-docu One of Us (2017), die drie mensen aan het woord liet die op het punt stonden te ontsnappen.

Hoewel ook Unorthodox gebaseerd is op de autobiografie van een ontsnapte – de in Berlijn residerende schrijfster Deborah Feldman – geeft de reeks je het gevoel dat je eindelijk in hun huizen wordt toegelaten. En wat daar te zien is, fascineert. Vrouwen die hun haar afscheren als ze huwen en alleen nog met een sjaal of een zwarte pruik op straat komen. De plicht om elke vrijdag seks te hebben, behalve tijdens de maandstonden. Het aanraken van de deurlijst als je een kamer betreedt. De spreuk die aan het eten van een simpele druif voorafgaat. De traditie om het einde van de maandstonden door een derde te laten vaststellen.

En dat zijn nog maar de uiterlijkheden. Je hebt bijvoorbeeld ook de uitspraak ‘wij hebben er zes miljoen te vervangen’, de gearrangeerde huwelijken en de vaststelling dat kinderen nauwelijks onderwijs krijgen – de meisjes al helemaal niet. Het gezag van de rabbi. Maar wat het meest choqueert, is de ontkenning van het individu. Zowel het uiterlijk als het innerlijk is de exclusieve eigendom van de gemeenschap, en dus van God.

De satmar houden duidelijk niet van half werk. Dat hebben ze met andere religies gemeen, én met de makers van Unorthodox. Bij de reeks hoort een korte docu, Making Unorthodox, die laat zien hoeveel werk erin is gekropen. De haar- en klederdracht en interieurs werden met haast maniakale perfectie weergegeven. Voor het Jiddisch en de weergave van de rituelen werd een specialist aangetrokken: Eli Rosen, die ook de rabbi speelt, is een acteur die net als Esty de ultraorthodoxe gemeenschap en zijn huwelijk onvlucht is. Het lijkt erop dat de makers zich door de gemeenschap die ze te kijk zetten zeker niet op een procedurefout wilden laten betrappen. En dat loont, want de indoctrinatie van een jongen als Yanky wordt pas geloofwaardig als zijn shtreimel – die karakteristieke bontmunts – goed zit.

Door te focussen op de vorm brengen de makers van Unorthodox de inhoud tot leven. En kunnen wij nog iets opsteken als we binnengluren. Bijvoorbeeld dat er evenveel soorten joden als moslims zijn.