Deze documentaire laat u met andere ogen naar de Sahara kijken

Eenvoudige vragen brengen je vaak het verst. Zo blijkt uit de documentaire Sahara van journalist Bram Vermeulen die onze tv-recensente onlangs bekeek op NPO2.

De Nederlandse journalist Bram Vermeulen, die weet wat het betekent om in Zimbabwe, Zuid-Afrika of Turkije te werken, is een specialist geworden in simpele vragen. Die voeren hem niet onmiddellijk tot in het hart van de waarheid, maar laten wel zien dat er een kleine tot middelgrote kloof gaapt tussen het antwoord dat hij krijgt en de werkelijkheid die hij ziet of ervaart.

Neem nu het openingsbeeld van zijn nieuwe reis-en-reportagereeks Sahara, waarvoor hij in vijf afleveringen van west naar oost de landen van het zand doorkruist. Vanaf een boot van de Spaanse Guardia Civil tuurt hij naar de kust van Mauritanië. Hij noemt het een prachtig, machtig beeld, hoe de duinen van de grote woestijn tot aan de grote Atlantische Oceaan reiken. ‘Maar wat doet de Guardia Civil hier eigenlijk?’ Hij vraagt het terloops, met jongensachtige branie. ‘Helpen’, is de enigszins cryptische, officieel geproduceerde repliek. Helpen om illegalen op te sporen. Vermeulen knikt. Alsof het helemaal logisch is dat de Spaanse politie buiten de eigen territoriale wateren patrouilleert.

Wanneer ze het laatste bootje met mensen die daar niet hoorden te zijn hebben opgepikt, wil hij nog weten. Lang geleden, luidt het antwoord. In 2008. En toch varen ze hier nog steeds. Waarom precies krijgen we niet te horen, maar dat het een beetje vreemd is, zoveel is duidelijk.

Dat ongemak tussen weten en niet weten, tussen waarheid en leugen, tussen wat je ogen zien en wat mensen vertellen, weigert Vermeulen in de rest van de reportage, met adembenemend mooie beelden, weg te nemen. Hij is geen gids die alles van naadje tot draadje uitlegt. Zijn voorbeeld is V.S. Naipaul, die hij later in de aflevering zal citeren. Die had het erover hoe je als reiziger in vreemde landen ziende blind bent omdat je de codes mist. Vermeulen is niet zo iemand die eerst die codes ontrafelt. Hij sprokkelt kennis bij elkaar als puzzelstukken en dan nog is het niet zeker of hij de hele puzzel wel zal kunnen leggen.

Op een strand stopt Vermeulen een eerste puzzelstuk in zijn knapzak. Hij vangt een woord op dat over de hele zandvlakte van Mauritanië zal blijven nagalmen. De Nigerianen die er oude vis schoonmaken en te drogen hangen en leggen, vatten het verschil tussen hun en dit land zeer snel samen: vrijheid. Later, in een kerk die als een vliegende schotel in de woestijn lijkt geland, raapt Vermeulen een volgend puzzelstuk op. Een sociale strafpleiter met een witte hoodie wijst hem erop dat Mauritanië twee soorten mensen kent. Witte moren en zwarte moren. Officieus is er zelfs een derde categorie: de slaaf. Zou het?

Ooit legden de Fransen van west naar oost een spoorlijn door de Sahara. De trein rijdt nog. Het is de ijzerertsexpress. Wie geen kaartje heeft voor een zitplaats, kruipt gewoon op de open wagons die het ijzererts vervoeren. Het perron waar je in- of uitstapt, is een zandbank. Vermeulen stapt uit in de eerste stad langs de lijn en ontmoet er een kunstenaar die hem zijn portretten van mensen toont. Vrijgelatenen, noemt hij ze. ‘Zeg je nou dat er nog steeds slavernij bestaat in Mauritanië?’ wil Vermeulen weten. De kunstenaar glimlacht als hij bevestigend antwoordt, alsof hij verbaasd is over zo veel westerse naïviteit.

Hij zal ze niet ontmoeten, de slaven van Mauritanië. Vermeulen zal koffie drinken in een bedoeïenentent en naar een jongen wijzen die hout hakt. Of hij ook familie is, zal hij vragen. ‘Bijna’, zal de patriarch antwoorden. ‘Hij helpt ons.’ Het woord slaaf valt niet, wordt niet uitgesproken. Officieel zijn er geen slaven in Mauritanië. Vermeulen kan dat bevestigen noch ontkrachten. Daarvoor is hij te veel op doorreis. Maar hij biedt ons wel een ander paar ogen om te kijken. En dat is een mooi cadeau.