Tien jaar geleden overleed Amy Winehouse, het eerste echte popicoon van de 21ste eeuw

Dat bijenkorfkapsel, die overdadige eyeliner, die opzichtige tatoeages en, vooral, die stém: Amy Winehouse was het eerste echte popicoon van de 21ste eeuw. Maar achter iedere piek loerde een dal. Back to Black werd haar doorbraak én ondergang. ‘Muziek is het enige dat mijn leven betekenis geeft’, zei de artieste die tien jaar geleden overleed.

Amy Winehouse was zonder twijfel de beste soulzangeres van haar generatie. Een jongedame die haar veelbelovende carrière saboteerde met een cocktail van alcohol en drugs. ‘They tried to make me go to rehab/But I said no, no, no‘, zong ze op haar 23^ste en zo kondigde ze al het einde van haar verhaal aan, nog voor het moest beginnen.

Het ontluisterende aftakelingsproces van de chanteuse werd dag na dag tot in de kleinste details gedocumenteerd door de Britse tabloids. Sinds Winehouse – what’s in a name? – in 2007 tot een muzikaal fenomeen was uitgegroeid, kampeerden fotografen zo goed als onafgebroken op de stoep van haar huis aan het Londense Camden Square, in de hoop fortuin te maken met een kiekje van een jonge vrouw die, na nachten doorzakken, amper nog op haar benen kon staan. Niets zo dankbaar voor de roddelbladen als een ster die van haar voetstuk tuimelt.

‘Als Amy zich niet snel weer onder controle krijgt en nieuwe krachten opdoet, is de kans groot dat we haar definitief kwijt raken’, vertelden intimi al vier jaar voor haar dood. De neerwaartse spiraal was dus toen al ingezet. Zonde, want Winehouse was geen bedenksel van een marketingbureau of platenmaatschappij. Ze was een authentiek talent met gevoel voor humor, dat in haar liedjes geen blad voor de mond nam en tijdens interviews onbeschroomd uitweidde over haar turbulente levenswandel, drankzucht en haar verstoorde eetpatroon waarin vlagen van boulimie en anorexie elkaar afwisselden. Als zangeres had ze aan zelfvertrouwen geen gebrek, maar als persoon was ze onzeker en had ze een laag zelfbeeld. ‘Ach, ik ben gewoon vatbaar voor verslavingen’, meldde ze laconiek.

Jazzmicrobe

Winehouse, de dochter van een joodse taxichauffeur en een apothekeres uit het noord-Londense Southgate, had een zorgeloze jeugd tot ze negen was en haar ouders uit elkaar gingen. Als prille tiener vormde ze, samen met een vriendin, het rapduo Sweet ‘n’ Sour, maar met haar moeder deelde ze een voorliefde voor Carole King, terwijl ze van haar vader, een Sinatra-fan, de jazzmicrobe erfde.

Via haar oma, Cynthia, raakte ze dan weer in de ban van zangeressen als Sarah Vaughan, Ella Fitzgerald en Dinah Washington. Maar in de jonge Amy huisde ook een rebel. Toen ze op haar twaalfde een beurs kreeg om aan een prestigieuze toneelschool te gaan studeren, werd ze na een jaar al de deur gewezen wegens onhandelbaar. Ook elders slaagde ze er, door haar bruuske stemmingswisselingen, niet in zich aan de regels te houden.

Volgens de dokters die haar in die periode behandelden was Amy Winehouse manisch-depressief, maar weigerde ze iedere vorm van medicatie. ‘Toen ik op mijn zestiende aan de pil ging, werd ik plots dik en kreeg ik helse hoofdpijnen. En toen ik antidepressiva kreeg voorgeschreven, werd het nog erger. Dus dacht ik: al die chemische rommel, laat maar zitten’.

Amper twee jaar later kreeg ze, na een auditie, een platencontract bij Island Records, dat op ging zoek naar een producer die haar jazzy zangstijl in een hedendaagse context zou kunnen plaatsen. Amy schreef haar liedjes op een akoestische gitaar, maar luisterde in die tijd ook veel naar urban artiesten als Lauryn Hill en Erykah Badu. Dus werd ze in Miami gekoppeld aan Salaam Remi, die voordien met Fugees en de rapper Nas had gewerkt. ‘Haar stem haalde me helemaal onderuit’, herinnert Remi zich. ‘Amy zong jazz zoals een vrouw van 75 die nooit wat anders had gedaan. En ze had de gave uit haar eigen ervaringen songs te puren die afwisselend aangrijpend en hilarisch klonken’.

Openhartig

‘Toen mijn eerste vriendje me liet zitten, wist ik niet wat me overkwam’, bekende Amy Winehouse, nadat ze haar liefdesverdriet van zich had afgeschreven op haar langspeeldebuut Frank (‘openhartig’). Op die plaat, verschenen in 2003, beet de zangeres zich vast in thema’s die afweken van wat in torch songs gebruikelijk was. Ze zoemde in op de complexiteit van relaties en verstond de kunst alledaagse ervaringen op een prikkelende manier onder woorden te brengen.

In I Heard Love is Blind geeft ze aan een geliefde haar ontrouw toe, al biedt ze hem een schrale troost: ‘I was thinking of you when I came’. In Stronger Than Me is ze op zoek naar een man die haar de baas kan. Dus niet de zielenpoot uit In My Bed, waar nog wel sprake is van lichamelijke aantrekkingskracht, maar niet meer van liefde: ‘The only time I hold your hand / Is to get the angle right‘. Hoewel de artieste vrijgevochten klinkt, pinkt ze toch een traantje weg wanneer ze in Take the Box bij een ex haar spullen weg gaat halen.

‘Ik schrijf altijd over persoonlijke situaties, maar zelfs als ik boos of overstuur ben, probeer ik aan de dingen doorgaans een luchtige draai te geven, zodat ik er later om kan lachen’, aldus Winehouse. Die eigenzinnige aanpak werd door haar producer gestimuleerd. ‘Salaam heeft me bevrijd. Met zijn hulp werd, op muzikaal vlak, àlles mogelijk’.

Op het weinig voldragen Frank was Amy Winehouse nog volop op zoek naar haar eigen stem. De plaat vond in de eerste maanden na de release ruim 300.000 kopers, maar dat succes kon niemand voorbereiden op de impact van opvolger Back to Black, de lp waarmee de zangeres vier jaar later definitief haar naam zou vestigen en die inmiddels zestien miljoen keer over de toonbank ging. Er was een nieuwe Amy opgestaan, die, zoals Uncut schreef, ‘haar lijf ter beschikking stelde van slechte tatoeage-artiesten, zoals anderen hun lichaam nalieten aan de medische wetenschap’.

Retrosoul

Toen ze aan haar tweede plaat begon, wist Winehouse precies hoe die moest klinken. Ze liet zich nadrukkelijk inspireren door fifties doo-wop en de sound van hitfabrieken uit de sixties, zoals Motown en de Brill Building. Maar het liefst wilde ze de traditie van girl groups, type The Shangri-Las, The Shirelles en The Ronnettes, nieuw leven inblazen. ‘Slim gepikt’ is in de popwereld geen belediging en Salaam Remi, die de zangeres als een broer beschouwde, stribbelde dus niet tegen.

Minstens zo cruciaal was de betrokkenheid van producer Mark Ronson, die de andere helft van de nummers voor zijn rekening nam. Hij kwam op het geniale idee The Dap-Kings als begeleiders aan te trekken. Dat retrosoulgezelschap, bekend van zijn werk met Sharon Jones, werkte op de ouderwetse manier: het speelde live in de studio en nam analoog op, zoals in de vroege sixties gebruikelijk was.

De meeste songs gingen over Amy’s tumultueuze relatie met Blake Fielder-Civil, een productie-assistent bij een videobedrijf, die haar, kort voor de opnamen, had gedumpt. Zoals blijkt uit haar teksten, was de zangeres ontroostbaar. ‘Als ik schrijf, kan ik enkel openhartig zijn’, liet ze een interviewer weten. De breuk inspireerde songs vol spijt en tristesse, zoals You Know I’m No Good en Prince-favoriet Love is A Losing Game. Winehouse werkte verbazend snel: de standard Back to Black zette ze in amper drie uur op papier en in de studio had ze slechts één à twee takes nodig om de definitieve zangpartij vast te leggen. Ook het aanvankelijk als grap bedoelde Rehab was in een oogwenk klaar: ‘Ik had zoveel te vertellen dat de songs als het ware zichzelf schreven’, liet Winehouse optekenen. De nummers kwamen voort uit innerlijke pijn en eenzaamheid, maar klonken dermate eerlijk en direct dat miljoenen luisteraars er zich meteen in herkenden.

Back to Black zorgde voor een wereldwijde doorbraak en een stortvloed van onderscheidingen: MTV-awards, vijf Grammy’s, …. Op haar 23^ste had Amy Winehouse een populariteitsgraad bereikt waar andere artiesten alleen maar van konden dromen. Alleen kon de zangeres de druk van het succes duidelijk niet aan. Ze vluchtte in buitensporig en zelfdestructief gedrag, verzette enorme hoeveelheden champagne en wodka en even gulle doses xtc, crack-cocaïne en ketamine (een verdovend middel dat normaliter enkel aan paarden werd toegediend).

Koppig

Daarbij kwam nog haar toxische knipperlichtrelatie met ‘soulmate’ Fielder-Civil, een feuilleton-in-afleveringen dat door de paparazzi dagelijks met aandacht werd gevolgd. De man zat aan de heroïne en sleurde Amy mee in zijn verslaving. De zangeres diende meer dan eens op de spoedafdeling van een Londens universitair ziekenhuis te worden opgenomen, waar haar maag werd leeggepompt en ze de raad kreeg zo snel mogelijk af te kicken. Maar zoals een vriendin het verwoordde: ‘Amy kan verdomd koppig zijn. Ze luistert nooit naar andermans raad, weigert goedbedoelde hulp, minimaliseert haar problemen en laat zich door niemand de wet voorschrijven.’

Winehouse en Blake Fielder-Civil trouwden in mei 2007 en groeiden in een mum van tijd uit tot de Syd & Nancy van hun generatie. Ze konden niet zonder elkaar leven, maar ook niet mét elkaar en versterkten elkaars slechte kanten. Kort na het huwelijk werd Fielder-Civil tot twee jaar en acht maanden gevangenisstraf veroordeeld wegens inbraak, geweldpleging en belemmering van de rechtsgang. Tegen augustus 2009 was de echtscheiding een feit.

Met Amy Winehouse zou het echter niet meer goed komen. Ze verscheen stomdronken in televisieshows, zegde om de haverklap uitverkochte concerten af of kwam gewoon niet opdagen. Wanneer ze wél op het appel verscheen, stond ze vloekend en scheldend op het podium en bleek ze niet tot optreden in staat te zijn. Ze kon zich haar teksten niet meer herinneren en haar stem was aangetast door haar veelvuldige consumptie van drank en drugs. Toen ze op 18 juni in Belgrado aan een Europese tournee begon, verliep dat zo rampzalig dat alle verdere concerten werden geannuleerd. Het was duidelijk: Amy’s entourage had haar niet meer onder controle.

Faalangst

Intussen wachtte de wereld al vier jaar vergeefs op de opvolger van Back to Black. Maar Amy Winehouse had last van faalangst en concentratiestoornissen. De opnamesessies die Salaam Remi organiseerde, leverden nauwelijks iets op. Er waren aanzetten tot nieuwe songs, maar het ontbrak de zangeres aan de motivatie om er ook maar eentje af te werken. Na iedere valse start namen de frustraties toe. Tot op 23 juli 2011 de wereld werd opgeschrikt door het nieuws dat Winehouse thuis levenloos was aangetroffen. Officiële doodsoorzaak: alcoholvergiftiging, bespoedigd door de eetstoornis die haar lichaam onherstelbaar had verzwakt. Dat einde kwam niet als een verrassing, maar het maakte het verlies er niet minder prangend om.

De weinige bruikbare opnamen die de zangeres voor haar dood had gemaakt – Between the Cheats, de doowop-meets-reggaesong Our Day Will Come, de Donny Hathaway-cover A Song For You, een samenwerking met Nas en een duet met crooner Tony Bennett – zouden uiteindelijk terechtkomen op Lioness: Hidden Treasures, een compilatie die postuum verscheen op 2 december.

Twee langspelers, wat live-opnamen (At the BBC) en een restjesverzameling is alles wat vandaag nog aan het bijzondere talent van Amy Winehouse herinnert. Patti Smith eerde haar later met de song This is the Girl, Green Day herdacht haar met Amy en Stereophonics schreven voor haar Been Caught Stealing. Maar ook al werd de artieste niet ouder dan 27, ze is een blijvende inspiratiebron voor zangeressen als Adele, Emili Sandé en Celeste. En met songs als Back to Black, Rehab, Tears Dry on Their Own of Love is A Losing Game wist ze sowieso haar eigen onsterfelijkheid te garanderen.

In één van haar classics had Winehouse het publiek overigens al gewaarschuwd dat het slecht met haar zou aflopen: ‘I cheated myself / Like I knew I would / I told you I was trouble / You know that I’m no good’.