Björks ‘Homogenic’, 25 jaar later: ‘Ik ben niet bang om nu en dan van een klif te springen’

In de voorbije decennia is Björk uitgegroeid tot één van de invloedrijkste popartiesten van dit tijdsgewricht. Vooral het baanbrekende Homogenic, haar derde langspeler, geldt precies een kwarteeuw na de release nog steeds als een onversneden meesterwerk.

De immer excentrieke Björk Gudmundsdóttir staat erom bekend dat iedere lp die ze uitbrengt radicaal verschilt van de vorige. De IJslandse schrikt er niet voor terug met haar werk stilistische grenzen te slechten en verwachtingspatronen te doorbreken. Maar naast een pionier op muzikaal vlak is ze ook een cutting-edge mode-icoon dat om de haverklap van imago verandert en met revolutionaire video’s op de proppen komt. Keer op keer weet Björk zich met de juiste mensen te omringen om haar creatieve ideeën in de praktijk om te zetten. Met een beetje goede wil zou je haar een ‘leffield Madonna’ kunnen noemen.

Op haar elfde was ze in haar thuisland al een kindsterretje, maar aan dat vroege succes hield ze vooral een afkeer voor de muziekindustrie over.  Als tegenreactie speelde Björk vanaf haar dertiende in anarchistsche punkbands als Spit & Snot, Tappi Tíkarass en Kukl. Op haar 21^ste richtte ze met enkele vrienden het bedrijfje Smekkleysa (‘Bad taste’) op, dat het midden hield tussen kunstgalerij, uitgeverij en platenlabel, en verwierf ze internationale faam met The Sugarcubes, een zootje punks dat zich voor de lol voordeed als een popband.

Na drie succesrijke platen koos Björk voor een solocarrière, die met Debut en Post meteen een vliegende start kende. De zangeres was intussen naar Londen verhuisd, waar ze zich met veel enthousiasme onderdompelde in de plaatselijke clubscene en geboeid raakte door elektronische dansmuziek. Geniale producers als Nellee Hooper, Graham Massey (808 State), Tricky en Howie B, met wie ze na haar vertrek bij The Sugarcubes in zee ging, leerden haar alle kneepjes van het vak.

Meer samenhang

Haar eerste lp’s leverden haar, alleen al in Groot-Brittannië, elf top-twintig-hits op. Maar de roem bracht ook een reeks schadelijke neveneffecten mee en die maakten haar leven, zeker in 1996, tot een hel. Zo werd Björk op de luchthaven van Bangkok omsingeld door een televisieploeg en een journaliste die haar toen tienjarige zoontje Sindri agressief een microfoon onder de neus duwde. Dat deed bij de zangeres de stoppen doorslaan: ze ging de ‘verslaggeefster’ te lijf en verkocht haar, voor het oog van de camera, enkele rake klappen. Het incident ging viraal en werd in de media breed uitgesponnen.

Enkele maanden later stuurde Ricardo Lopez, een 21-jarige fan uit Miami die het niet kon verkroppen dat Björk er een amoureuze relatie op nahield met een zwarte man (drum & bass-fenomeen Goldie), haar een bombrief die gelukkig tijdig door de politie werd onderschept. Op de tonen van Björks I Remember You pleegde Lopez vervolgens zelfmoord, een daad die hij op video vastlegde. Van de weeromstuit werd de artieste voer voor de sensatiepers en kreeg ze af te rekenen met paparazzi die dag en nacht voor haar huis in Londen kampeerden.

Om te bekomen van haar emotionele crash trok Björk zich terug In El Madroñal, een dorpje aan de Spaanse zuidkust, waar ze veel van het materiaal schreef dat een jaar later terecht zou komen op Homegenic. Het werd meteen haar avontuurlijkste en persoonlijkste werkstuk tot dan toe. ‘Het benadert het dichtst wat ik in mijn hoofd hoor’, liet de zangeres destijds optekenen. De songs klonken minder eclectisch en vertoonden dus meer samenhang dan die op Debut of Post. ‘Dit keer zijn alle nummers het resultaat van één periode, één specifieke gemoedstoestand’, aldus Björk. De teksten gingen bijna allemaal over de teloorgang (of de afwezigheid) van de liefde. Tegelijk sprak uit de muziek een knagende heimwee naar haar geboorteland.

De zangeres mocht met haar eerste post-Sugarcubesplaten dan al een plek in de mainstream hebben veroverd, met Homogenic roeide ze bruusk de andere richting uit. De muziek, voor het eerst geproducet door Björk zelf en de van LFO bekende Mark Bell, steunde namelijk op tegenstellingen en paradoxen die zowel het publiek als radiomakers in verwarring brachten. De warme, epische strijkers van het Icelandic String Octet, contrasteerden hevig met de abstracte, naar techno en hiphop neigende computerbeats en vervormde synthgeluiden die al even nadrukkelijk deel uitmaakten van het klanklandschap. Björks gebruik van elektronica was wellicht gedeeltelijk geïnspireerd door Aphex Twin, die tijdens de Post-tournee een tijdlang haar voorprogramma had verzorgd.

Rusteloos

Op Homogenic speelt de artieste voortdurend met het spanningsveld tussen warm en koud, akoestisch en elektronisch, live en geprogrammeerd, klassiek en experimenteel. Toch gelooft ze niet in de tegenstelling tussen natuur en technologie. ‘In IJsland wordt alles bepaald door sneeuwstormen, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en andere oncontroleerbare natuurverschijnselen. Maar tegelijk is mijn thuisland ongelooflijk modern. Alles is er hi-tech. Nergens ter wereld hebben zoveel mensen een computer als in IJsland’, aldus Björk. Tegelijk bestempelt ze de idee dat techno koele of zielloze muziek zou zijn als absurd. ‘Een instrument – het maakt niet uit of het om een gitaar, een viool of een synth gaat- krijgt pas een ziel door diegene die erop speelt’.

Björks grensverleggende derde plaat is het product van een rusteloze geest, die vol zelfvertrouwen het avontuur opzoekt. ‘Ik experimenteer graag met arrangementen, maar op vlak van songstructuren ben ik veeleer conservatief’, geeft ze toe. ‘We hebben hier niet te maken met een dame die het van airplay moet hebben’, stelde Greg Thompson, in 1997 de onderdirecteur van het Amerikaanse Elektra-label. ‘Björk daagt het publiek én radiomakers uit om hun comfortzone te verlaten en onbevangen naar haar werk te luisteren’. Zelf beschouwt de IJslandse haar muziek als synoniem met vrijheid. ‘Ik zie dus niet in waarom ik me zou laten inperken door andermans verwachtingen. Ik ben niet bang om nu en dan van een klif te springen’.

Voor Björk, die een klassieke opleiding genoot en al op jonge leeftijd piano en dwarsfluit studeerde, was Homogenic een synthese van alles wat ze tot dan toe had geleerd. Als kind maakte ze al kennis met het werk van modernistische componisten als Olivier Messiaen en John Cage, later mocht ze voor de BBC Karlheinz Stockhausen en Arvo Pärt interviewen. Vooral de invloed van de laatstgenoemde was duidelijk hoorbaar in de door Eumir Deodato gearrangeerde, neoklassieke passages op Homeogenic. Toch koos de zangeres, die instinctief een verband zag tussen klassiek en experimentele elektro, zeer bewust voor popmuziek: ‘Ik wil iets maken dat zowel kinderen als hun grootmoeder kunnen begrijpen’, onderstreepte ze.

Hoewel alleen haar naam op de hoezen prijkt, beschouwt Björk haar platen allerminst als solo-ondernemingen: het zijn dialogen met de producers die haar inspireren ‘Ik hou ervan met anderen samen te werken’, zegt ze. ‘Mijn muziek heeft nu eenmaal een vroedkundige nodig’.

Hartzeer

Dat Homogenic geen doordeweeks werkstuk is, wordt al duidelijk tijdens het gelaagde openingsnummer Hunter. Een achterstevoren afgespeelde accordeontrack, een geprogrammeerd marsritme, strijkers die het midden houden tussen die uit een James Bond-soundtrack en de Bolero van Ravel en een zangeres die, niet zonder zelfspot, vaststelt: ‘I thought I could organize freedom / How Scandinavian of me’. Tegelijk valt uit de verongelijkte toon van de tekst op te maken dat Björk door haar minnaar, vermoedelijk Goldie, is gedumpt (‘You just didn’t know me!’). 

Eenzaamheid en seksueel verlangen zullen ook verder op de plaat nog vaak terugkerende thema’s worden. Dat is bijvoorbeeld het geval in het elegische Unravel (‘While you are away / My heart comes undone’). Soms maakt hartzeer plaats voor woede, zoals in het door gruizige beats voortgejaagde maar met treurende violen eindigende 5 Years: ‘I’m so bored with cowards / Who say what they want  /Then they can’t handle love’. In All Neon Like, waarin Björk, met behulp van gesamplede beats en gevriesdroogde elektronica, een verstikkende noir-sfeer creëert, komt ze afwisselend met wraakzuchtige en masochistische metaforen voor de dag:  ‘I’ll heal you… with a razorblade / I’ll cut a slit open / And the luminous beam feeds you, honey!!!’

In het ingetogen Immature ontmaskert ze dan weer haar naïviteit in de liefde als zelfbedrog: ‘How could I be so immature / To think he would replace the missing elements in me? / How extremely lazy of me’. Naar het einde van de plaat toe lijkt ze de frustratie uit haar lijf te dansen, in het explosieve, met industriële geluiden gelardeerde Pluto en de euforische late night disco-track Alarm Code. ‘I’m no fucking buddhist / But this is enlightenment!’, meldt Björk, nadat ze voor zichzelf heeft uitgemaakt dat ze weer hoop en geluk in haar leven wil toelaten.

Laat ons echter vooral niet voorbij gaan aan de drie absolute hoogtepunten op de plaat. De single Jóga is een liefdesbrief aan een IJslandse vriendin, waarin warme orkestraties en gefilterde breakbeats het emotionele landschap uitkerven en Björk de wereld laat weten: ’State of Emergency / Is Where I want to be’. Met voorsprong het mooiste, maar ook droevigste nummer uit Homegenic is Bachelorette, waarvoor de IJslandse dichter en romanschrijver Sjón de tekst leverde. ‘I’m a fountain of blood / In the shape of a girl’, zingt Björk over een stormachtige relatie, terwijl het Icelandic String Octet de song van filmische grandeur voorziet.

Onorthodox

Het troostende All is Full of Love, waarmee de lp wordt afgesloten en dat de zangeres aan zichzelf lijkt te richten, is een beatloze track, geproducet door Howie B, de man met wie ze net een nieuwe romance was begonnen. Centraal in het geluidsbeeld staan strijkers, een verknipte harp en een ritmische structuur die herinnert aan Music for 18 Musicians van de minimalist Steve Reich. Ieder arrangement versterkt de emotionele impact van de teksten, waarin Björk kleine tragedies in poëzie transformeert.

Homogenic getuigt van artistieke veelzijdigheid, rauwe emotionele intensiteit en ongebreidelde creativiteit. Sommigen beschouwen het als een auditieve snapshot van het even woeste als toverachtige IJslandse natuurschoon. Björk wilde dat de plaat zou klinken als ‘ruwe vulkanen die met zacht mos zijn begroeid’. In ieder geval is Homogenic één van die zinnenprikkelende langspelers die de loop van de populaire muziek voorgoed hebben veranderd. ‘We waren een beetje jaloers van de manier waarop Björk er, met haar onorthodoxe instincten, telkens weer in slaagde zichzelf opnieuw uit te vinden’, bekende Ed O’Brien, de gitarist van Radiohead, in een interview. Thom Yorke noemde Unravel ooit zijn meest geliefde song aller tijden, en maakte er geen geheim van dat Björk de stimulerende kracht was die zijn groep de overgang deed maken van OK Computer naar Kid A. Kanye West, Drake en The Weeknd hebben met Björks vernieuwingsdrang evenzeer hun voordeel gedaan.

Maar ook in het eigen oeuvre van mevrouw Gudmundsdóttir was het meeslepende Homogenic een sleutelplaat. Ze baande de weg voor latere meesterwerken zoals het even breekbare als intimistische Vespertine uit 2001 (met de microbeats van Matmos); Medúlla uit 2004, waarop zo goed als alle partijen door menselijke stemmen werden voorgebracht; Biophilia (2011), een ambitieus werkstuk dat, samen met revolutionaire visuals, voor een totaalervaring moest zorgen en het samen met Arca en The Haxan Cloak opgenomen Vulnicura (2015), waarop de zangeres haar pijnlijke breuk met kunstenaar Matthew Barney verwerkte.

Het zijn langspelers die in geen enkel hokje passen en hun unieke karakter zeker ook ontlenen aan Björks onvergelijkbare, passionele zangstijl. In commercieel opzicht was Homogenic niet meteen haar grootste succes, maar het was wél de lp waarmee ze onvoorwaardelijke artistieke vrijheid wist af te dwingen. Een vorm van autonomie die ze daarna nooit meer zou losgelaten.