Maaike Neuville en Tessa Hall kijken voorbij de actuele oorlogszucht met spoken dance: ‘Zei Jezus niet zoiets?’

Wat als Ifigeneia ‘nee’ had gezegd toen haar vader haar wilde offeren?

‘Het is echt geen toeval dat die oud-Griekse tragedies ons blijven fascineren,’ zegt Maaike Neuville, ‘en dat er nog steeds herwerkingen en nieuwe interpretaties van gemaakt worden. Ze blijven actueel. Figuren als Oedipus of Elektra gaan heel diep. Je herkent jezelf erin. Ik merkte dat ook bij het schrijven van mijn Ifigeneia. Natuurlijk wilde ik mijn verhaal brengen, maar Ifigeneia wilde me ook iets vertellen.’

De oud-Griekse Ifigeneia was het kind van koning Agamemnon en koningin Klytaimnestra. Haar vader offerde haar omdat hij op die manier de wind in de zeilen hoopte te krijgen zodat hij gezwind aan de Trojaanse Oorlog kon beginnen. Die van Neuville is eerder het kind van haar begin dit jaar verschenen debuutroman Zij. Daarin laat ze de actrice Ada op weg naar een theater gaan waar ze een hedendaagse interpretatie van het stuk van Euripides zal opvoeren. Wat als mijn vroegere leraar van de toneelschool in het publiek zit, vraagt Ada zich af, de man met wie ze drie jaar lang een relatie had die zij voor liefde hield en hij voor amusement en die van een afstandje toch wel heel sterk op machtsmisbruik leek. Neuville schreef die Ifigeneia ook, maar omdat dat in haar roman niet echt werkte, kwam het stuk er niet in. Vergeten werd het niet.

Een opmerking die actrice Adanna Unigwe bij de proefvoorstelling vaak kreeg, was dat ze een moedige jonge vrouw was. Ja, dacht ik, opdracht geslaagd.

Tessa Hall

‘Wat Ifigeneia me vertelde, was dat ik me als hedendaagse vrouw anders diende te verhouden tot haar verhaal dan Euripides dat in de vijfde eeuw voor Christus had gedaan. In de twee stukken die hij over Ifigeneia schreef, komt zij in feite maar weinig aan het woord. Ze heeft drie scènes, dat is het. Daarom vond ik het zo belangrijk om Ifigeneia een eigen stem te geven, om te tonen hoe een paar duizend jaar lang mannen de vrouwelijke verhalen hebben verteld, verhalen die nu herverteld moeten worden vanuit een vrouwelijk perspectief. Je zou kunnen zeggen dat dergelijke toch wel heel erg naar het patriarchaat riekende teksten niet meer opgevoerd kunnen worden. Interessanter lijkt het me om ze te herbekijken, er de schoonheid van te zien en er vervolgens je eigen draai aan te geven. Een voorstelling kan ook commentaar geven. Je kunt vandaag niet zomaar een tekst van Euripides op de planken brengen zonder er het heden bij te betrekken.’

‘Jij zou dat alvast niet kunnen,’ valt Tessa Hall haar bij.

‘Precies. En jij ook niet’, lacht Neuville.

○○○

Tessa Hall, een Nieuw-Zeelandse danseres en choreografe die in Brussel aan P.A.R.T.S. studeerde, maakte samen met Neuville en actrice Adanna Unigwe een ‘spoken dance’-voorstelling van Ifigeneia. Neuville had Halls afstudeerwerk Medusa Is Laughing gezien en wist meteen waar de toekomst voor haar toneelstuk lag. ‘Wat ik zo fantastisch aan haar Medusa vond, is dat er gesproken werd maar dat de woorden me niet rationeel raakten’, vertelt Neuville. ‘Ze raakten op emotioneel en intuïtief vlak, en door de dans natuurlijk. Dat was een heel nieuwe ervaring voor mij. Zo’n benadering wil ik ook voor Ifigeneia, dacht ik meteen, omdat ook dit stuk het rationele en het emotionele bij elkaar brengt.’

Tessa Hall:Ifigeneia gaat over lichamelijkheid en soevereiniteit over dat lichaam. Bij Euripides gaat Ifigeneia mee in het verhaal van haar vader en offert ze zich op voor haar vaderland, waarna de god Artemis haar net voor het offer redt. In onze versie zegt ze nee, weigert ze mee te gaan in het verhaal van haar vader. Ze kiest voor haar eigen fysieke autonomie. Wij zijn met ons drieën aan de tekst beginnen te werken. Terwijl we ons daarin verdiepten, merkten we dat er woorden en beelden uit naar voren kwamen die fysieke reacties veroorzaakten. We probeerden die uit. Samen kozen we er die uit die we voelden dat werkten. Ook Adanna had een grote inbreng. Zij zal tenslotte op de scène staan.

Maaike Neuville: Voor mij was dat een verhelderende ervaring. De eerste weken van dat creatieproces waren heel fysiek. Wat doen die beelden met ons? Daar waren we vooral mee bezig. Je kijkt dan vanuit een heel andere hoek naar een verhaal. Vanuit je lichaam en niet louter vanuit je geest. Als klassiek opgeleide actrice ben ik het gewoon om veel tijd te steken in het lezen en analyseren van de tekst. Toen ik nog studeerde, kreeg ik niet anders te horen. Dat was het belangrijkste. Pas toen we twee jaar geleden Madame Bovary brachten en met dans en beweging werkten, besefte ik dat ik me altijd beperkt had tot nog geen 20 procent van mijn lichaam. Wanneer ik die andere 80 in de strijd gooi, kan er iets machtigs gebeuren, zag ik opeens.

Hall: Wat we zeker niet wilden, is dat de dans decoratie van de tekst zou worden, een laagje erbovenop. Ze moesten een geheel vormen en elkaar versterken. Lichaam en geest niet langer als gescheiden entiteiten, tegen de cartesiaanse scheiding van die twee in die de westerse filosofie zo lang beheerst heeft. De man werd altijd geassocieerd met de geest en de vrouw met het lichaam, terwijl geen van beide zonder de ander kan en ze op gelijke hoogte staan. Ze denken en voelen allebei.

Alle wraak uit haar familiegeschiedenis zit ook in Ifigeneia. Maar op die manier zal er nooit iets veranderen, beseft ze. Uiterst relevant voor onze tijd.

Maaike Neuville

Hoe hopen jullie dat het publiek Ifigeneia ziet?

Hall: Vorige week hadden we een eerste proefvoorstelling, voor een klein publiek. Een van de opmerkingen die Adanna vaak kreeg, was dat ze een moedige jonge vrouw was. Ja, dacht ik, opdracht geslaagd: dat wil ik, dat mensen op de scène een moedige jonge vrouw zien.

Neuville: Ifigeneia heeft het over geweld, het geweld dat haar aangedaan wordt, het geweld uit haar familiegeschiedenis, het geweld ook tussen landen dat steeds weer nieuw geweld uitlokt, als een slang die in haar eigen staart bijt. Wanneer ze naar zichzelf kijkt, herkent ze ook daar het geweld, het resultaat van een binair denken dat wil dat wanneer ik gelijk heb jij fout moet zijn. Alle wraak uit haar familiegeschiedenis zit ook in haar. Maar op die manier zal er nooit iets veranderen, beseft ze. Als zij de voorvaderlijke wraakcyclus voortzet, zal er nooit een einde komen aan de oorlog. Want zelfs degene die voor de vrede vecht, vecht. Alles wat ze altijd voor waar heeft aangenomen, moet ze dus herbekijken. Ik vind dat voor onze tijd, waarin de oorlog overal lijkt te heersen, een uiterst relevante gedachtegang.

Ifigeneia is de voorbije maand nog relevanter geworden, met Israël dat op bijna oudtestamentische wijze op wraak uit is en niet op gerechtigheid?

Neuville: Om die cyclus te doorbreken moet je eerst en vooral naar binnen kijken en vrede met jezelf sluiten, wat misschien een nieuwtestamentisch antwoord is op wraakzucht. Zei Jezus niet zoiets? (lacht) Nu begin ik wel heel erg als Radio Maria te klinken. Maar ik meen het echt wel. Euripides schreef twee stukken over Ifigeneia, Ifigeneia in Aulis, waar ze op het einde gered wordt door Artemis en overgebracht naar de Krim, waar vervolgens Ifigeneia in Tauris speelt. Ook toen was die Krim al oorlogsgebied, het toneel van mannelijk geweld dus, want dat staat in deze twee tragedies centraal.

Hall: Artemis denkt dat ze Ifigeneia een plezier doet door haar naar de Krim te brengen. Daar kun je wraak nemen op iedere Griek die er aanspoelt, zegt ze. Artemis denkt dat ze haar zegent met die gave tot wraak, terwijl het voor Ifigeneia eerder een vloek is, aangezien ze verondersteld wordt de wraak die ze nooit zelf heeft gekozen verder te zetten. Zulke zaken vind ik zo fantastisch aan de oud-Griekse verhalen. Ze tonen dat mensen complexe wezens zijn, net als de goden trouwens.

In Zij. zegt Ada: ‘Ik heb me aan hem pijn gedaan. En ik had die pijn nodig, al die tijd.’ Is dat een andere manifestatie van die complexiteit?

Neuville: Ada’s standpunt, dat ik overigens deel, is dat wanneer er sprake is van een machtsrelatie en de machteloze daar de dupe van wordt de machthebber dat had moeten voorkomen. Maar het is ook nuttig voor de machteloze om na te gaan waarom die zo door de macht aangetrokken werd. Het komt inderdaad van twee kanten, en dat maakt het net interessant. Hetzelfde geldt voor Ifigeneia. Ze is de incest en het opeten van kinderen van haar voorvaderen meer dan zat, maar tegelijkertijd betrapt ze zichzelf op eenzelfde praktijk wanneer ze op de Krim wraak neemt op de aangespoelde Grieken. ‘Wat de reden ervoor ook moge zijn,’ zegt ze, ‘wraak begint steeds met dezelfde letter.’

Ifigeneia lijkt me niet alleen voor de vrouw te spreken, maar ook voor alle andere machtelozen, zoals de aarde?

Hall: We zijn naar Griekenland getrokken, naar Aulis. We wilden er een scène filmen die in het stuk gebruikt wordt. Wat we meteen zagen, is dat de plek waar Ifigeneia geofferd werd, nu op haar beurt opgeofferd is. Doorheen de tempel van Artemis loopt nu een weg die naar een cementfabriek leidt die een dikke laag stof over het landschap verspreidt. Die cultureel heilige plek is geofferd aan de industrie.

Wat wij onze volwassen Ifigeneia laten zeggen – ‘Nee vader, nee’ – dat zeggen vandaag meisjes van twaalf.

Maaike Neuville

Neuville: Gelukkig is de fabriek intussen dicht en wordt ze afgebroken. We probeerden de mystiek van die plek te capteren, maar dat was zo goed als onmogelijk. Vlakbij liep een snelwegbrug. We zijn zelfs om vier ’s ochtends geluidsopnames gaan maken, en ook dan hoorden we alleen maar auto’s. De zee of de krekels konden we vergeten. Uiteindelijk bracht de opkomende zon, die ons toch iedere keer weer in een sacrale stilte dompelde, de oplossing. We hebben de mystiek en de schoonheid gevonden, maar we moesten echt wel heel diep graven. We ontmoetten er ook mensen van een lokaal toneelgezelschap die ieder jaar een festival organiseren. Hun motto is: geen offers meer in Auris. Maar voor mij hangt het allemaal samen, feminisme, het doorbreken van de wraakcyclus en respect voor de aarde. Het draait allemaal om geweld.

Maar dat hoort de macht niet graag, die ziet liever netjes afgescheiden thema’s?

Hall: Precies, verdeel en heers.

Neuville: En zo hou je alles onder controle. Maar er komt verandering, daar ben ik zeker van. Tessa is een halve generatie jonger dan mij en bij mensen van haar leeftijd zie ik een veel groter bewustzijn van waar het vandaag om draait, zoals het respecteren van persoonlijke grenzen, zoals gender en oorlog. Wat wij onze volwassen Ifigeneia laten zeggen – ‘Nee vader, nee’ – dat zeggen vandaag meisjes van twaalf. Maar dat maakt niet dat de jongere generatie geen problemen zou hebben. Integendeel, door al dat geweld en onrecht om hen heen zeggen zij: genoeg is genoeg. Ik zie vandaag heel veel jongeren met persoonlijke zorgen die voortvloeien uit het niet langer in staat zijn om met de wereld om te gaan, door de dreiging van de klimaatverandering, bijvoorbeeld. En toch blijf ik geloven dat we iets kunnen veranderen. Stel je voor dat dat niet zo was, dan kon ik net zo goed naar Tenerife vertrekken. (lacht)

Is macht – en daardoor ook machtsverschil – niet onvermijdelijk?

Neuville: Natuurlijk zullen er altijd machtsverschillen zijn, maar het gaat erom die duidelijk te maken en ons vervolgens af te vragen hoe we daarmee omgaan. Misschien moeten we het concept macht wel heruitvinden, denkt Ifigeneia op een bepaald moment, zodat we niet langer de macht kunnen grijpen, maar die alleen schenken. Bewustwording is een eerste stap op de goede weg, denk ik, zowel voor de slachtoffers van de macht als voor de machthebbers zelf.

Hall: Ook een regisseur heeft macht, heb ik al ervaren, terwijl als puntje bij paaltje komt het wel de actrice is die de voorstelling maakt en draagt. Het is zij die gezien wordt door het publiek. Ook daar speelt de vraag wie de macht heeft: de regisseur, de choreograaf, de schrijver of de actrice? Ik zie het als een constant veranderende dialoog.

Neuville: ‘En vanaf de première heeft Adanna de macht. Ik zie daar een grote parallel met het verhaal van Ifigeneia. Eerst bepaalt haar vader haar plaats en kan zij alleen maar kwaad worden om haar onmacht. Later gaat ze inzien dat zij haar plaats zelf kan bepalen en zeggen wat ze wil. Uiteindelijk bepaalt Adanna wat er op de scène gebeurt.

Hall: Precies, het moment is gekomen om Ifigeneia de macht en het vertrouwen te geven.

Neuville: Stel je voor dat alle machthebbers op aarde dat zouden doen.