Retrospectieve Luc Tuymans komt thuis in Bozar

Met zijn gelaagde schilderijen houdt Luc Tuymans ons een spiegel van onze maatschappij voor.

Na een passage langs diverse Amerikaanse musea komt de retrospectieve van Luc Tuymans in de Brusselse Bozar eindelijk thuis. Met ‘Retrospective’, de eerste grote overzichtstentoonstelling van de Belgische schilder in ons land, houdt deze hedendaagse historieschilder ons een spiegel van onze maatschappij voor. Een van zijn zeldzame zelfportretten, ‘The Nose’ (2002), doet dienst als affichebeeld.

Toen het idee om de expo naar Brussel te halen twee jaar geleden tijdens een ontmoeting met Bozar-directeur Paul Dujardin in München concreet vorm kreeg, waarschuwde Tuymans de twee Amerikaanse curatoren al lachend: “Mijn werk in Europa presenteren zal voor jullie een hele ervaring zijn, want wij beschikken over echte architectuur”. Bij de opening van dit Brusselse luik kunnen de twee, Madeleine Grynsztejn en Helen Molesworth, alleen maar beamen dat de wisselwerking met de architectuur van Victor Horta de schilderijen een nog diepere dimensie verleent.

Voor de twee vrouwen vormde het opnieuw samenbrengen van de werken een waar titanenwerk. Meer dan zeven jaar reisde het duo in het spoor van de schilderijen de hele wereld rond. Uit de vijfhonderd werken selecteerden ze er in samenspraak met Tuymans zelf uiteindelijk een zeventigtal, die dateren uit de periode tussen 1978 en 2008. De kern van deze chronologisch opgebouwde expo wordt gevormd door vier grote reeksen, die misschien later nooit meer samen te zien zullen zijn. “De reconstructie van die series vind ik erg boeiend”, liet Tuymans op de persvoorstelling optekenen.

Mooie blanke man

De voor ons land in het algemeen – en de Brusselse context in het bijzonder – ongetwijfeld belangrijkste schilderijenreeks is ‘Mwana Kitoko: Beautiful White Man’, die over het Belgisch koloniaal verleden handelt. Een klein jaar na de festiviteiten rond vijftig jaar onafhankelijkheid van Congo zetten deze schilderijen ons opnieuw aan het denken over onze rol in Congo. “Dat Tuymans deze reeks in 2001 in het Belgische paviljoen op de Biënnale van Venetië toonde, was voor ons Amerikanen een openbaring. Het was bijna een belediging, maar getuigde van zijn engagement”, stelt Helen Molesworth.

Intussen zijn heel wat beelden uit de reeks uitgegroeid tot iconen. Zoals ‘Mwana Kitoko’ (2000), het portret van een piepjonge, in wit kostuum uitgedoste Boudewijn, en het portret ‘Lumumba’ (2000), de eerste democratisch verkozen, maar door het Belgisch establishment vermoorde premier van het land. Of ‘ The Mission’ (2000), waar zowel Lumumba als zijn politieke rivaal Joseph-Désiré Mobutu, school liepen.

Vadermoord

Door de presentatie in reeksen versterken de schilderijen elkaar, er ontstaan extra betekenislagen. Net om die diverse betekenisniveaus is het Tuymans te doen. Vaak lijken de werken op het eerste gezicht eerder banaal. Ze verbeelden een schijnbare leegte en evoceren een gespannen stilte. Het gebruik van non-kleuren, zoals Tuymans ze zelf noemt, draagt daartoe bij.

Ook schilderkunstig creëert Tuymans diverse lagen. Vaak zweven de ietwat wazige werken daardoor tussen figuratie en abstractie. Uit zijn omgang met die wisselwerking blijkt voor de curatoren zijn Europese afkomst. “Tuymans heeft nooit moeten afrekenen met het abstract expressionisme, hij heeft nooit vadermoord moeten plegen op Jackson Pollock”, stelt het duo.

In zijn oeuvre onderzoekt Tuymans beelden uit onze recente geschiedenis, hoe de massamedia daarmee omgaan en welke beelden tot iconen uitgroeien. Vaak zijn zijn schilderijen meer politiek geladen dan op het eerste gezicht lijkt. Zo vormt ‘The Flag’ (1995) een reactie tegen de overwinning van het toenmalige Vlaams Blok. Niet alleen heeft Tuymans de leeuw van zijn klauwen beroofd, ook de felle kleuren van de vlag zijn verdwenen. Het schilderij behoort tot de serie ‘Ad Random’, waarin Tuymans ietwat banale beelden uit ons dagelijkse bestaan samenbrengt.

Oppervlakkig proper In de reeks ‘Proper’ neemt Tuymans de Amerikaanse politiek na 9/11 op de korrel. Op schilderijen als ‘Ballroom Dancing’ (2005), waarop een piekfijn uitgedost jong koppel samen danst, en ‘The Perfect Table Setting’ (2005), dat een mooi gedekte tafel verbeeldt, ziet alles er schijnbaar proper uit. Het is een façade, die Tuymans wil doorprikken. Ook het intussen in de Verenigde Staten tot een icoon verworden portret van Condoleezza Rice, ‘The Secretary of State’ (2005), behoort tot deze serie.

Tot slot roept Tuymans in de reeksen rond het Nazisme en de Holocaust via zijn schilderijen vragen op over het keurige beeld dat de Nazi’s aan de buitenwereld voorhielden. Zo gebruikt hij in ‘Our New Quarters’ (1986) het beeld van een postkaart, die de Nazi’s als propaganda inzetten. En ook de gevel op ‘K.Z.’ (1998) was een poging om de gruweldaden achter een mooie façade te verbergen. Hoe dieper je ingaat op het werk van Tuymans, hoe meer betekenislagen zich blootgeven.

Spiegel

Met deze ‘Retrospective’, die zijn belangrijkste themata bundelt, houdt deze historieschilder van de 21e-eeuw ons dus een spiegel van onze cultuur voor. Hij biedt ons een visueel equivalent van onze maatschappij. En net daarin ligt volgens de twee curatoren de sterkte van Tuymans. Die sterk maatschappelijke betrokkenheid maakt de tentoonstelling boeiend voor een groot publiek.

Bovendien breidt Tuymans met deze expositie een vervolg aan zijn relatie met Bozar. Die startte met een bezoek als student, liep over de weigering van zijn schilderijen voor de Prijs Jonge Belgische Schilderkunst en kende een voorlopig einde met zijn opdrachten als curator van bijvoorbeeld ‘The State of Things. Brussels/Beijing’ (2009). Drie van de vier geweigerde schilderijen (namelijk ‘Our New Quarters’, ‘Schwarzheide’ en ‘La Correspondance’) prijken nu trouwens wél aan de muren van Bozar. Het kan verkeren.

Elien Haentjens