In hoeverre ervaart een blinde persoon de werkelijkheid anders dan een ziende? Erik Harteveld schreef er een filosofisch brievenboek over.
In de lente van 2024 krijgt schrijver Erik Harteveld een e-mail van iemand die zegt zijn werk ten zeerste te bewonderen. Vooral zijn laatste boek vond hij heel fijn, schrijft hij, ‘waarin u de muziek zo voortreffelijk in woorden wist om te zetten’, om te besluiten met: ‘U kunt de doven laten horen’. De vraag is dan of Harteveld er ook in slaagt de blinden te laten zien, want dat is wat hij al corresponderend met de briefschrijver, Anselm Bijvoet, ontdekt – dat hij blindgeboren is. Wat nog iets heel anders is dan blind geworden zijn, er is immers een verschil tussen iets verliezen en het nooit gehad hebben.
De Erik Harteveld uit Pooltochten dromen is niet de Erik Harteveld die deze brievennovelle schreef, laat dat duidelijk zijn. Al dat autobiografische gewauwel, die eindeloze strijd met dit of dat, schrijft de Erik uit de novelle – met een knipoog naar het werk van Karl Ove Knausgård –, overstijgt maar zelden het eigen leed en is daarom niet interessant. ‘Ik schrijf niet over wat er gebeurd is, maar over wat had kunnen gebeuren’, voegt hij er nog aan toe. Anselm, die bekent dat zijn vader hem altijd ‘Alsem’ noemde, naar de ster uit het Bijbelboek Openbaring – die in het water valt en het bitter maakt – reageert daarop dat Erik net zo goed een ijdeltuit is, met zijn stilistiek en meanderende metaforen. Van idolatrie valt Anselm niet te verdenken.
Centrale zin: Ik heb geen enkele ambitie om schrijver te worden, het zijn ijdele figuren.
Pooltochten dromen – de titel is een citaat uit Levensloop van Martinus Nijhoff, waarin deze het over het menselijke verzet tegen de vliedende tijd heeft, ‘Poolnachten dromen en gedichten maken’ – is het derde brievenboek van Harteveld, na het door Adriaan van Dis bejubelde Koude oorlog aan de IJssel (2014) en het al evenzeer door de kritiek gesmaakte Het verloren kind (2022). De man weet inderdaad hoe hij zo’n boek levensecht kan maken. Uit een eerste brief groeit een tweede, uit een tweede een derde en ga zo maar door, zonder dat er een echte lijn in zit. Gedachten dwalen af en nieuwe vragen duiken spontaan op.
Anselm schrijft over de plekken die hij in zijn verbeelding bezoekt, over eilanden die zo klein zijn dat je ze niet op een globe terugvindt, waardoor je je kan afvragen hoe echt ze wel zijn. Of over Death Valley, dat hij zich voorstelt als een Salvador Dalí-achtige nachtmerrie, ook al kent hij de schilder alleen uit verhalen van anderen. Wat droomt iemand die blind geboren is, vraagt Harteveld, waarop Anselm over zijn vader vertelt, die er niet mee kon leven dat zijn zoon zei niets te zien, en dat dit niets geen zwart was. Pooltochten dromen is een heerlijk kleinood waarin vrijuit gefilosofeerd wordt over de grenzen van onze kennis, over de verhalen die we zo graag voor waar houden en uiteindelijk ook over de rijkdom van het verzonnen leven.
