De wereldverbeteraar in Judith Vanistendael: ‘Veel vertellers beseffen niet welk wapen ze in handen hebben’

Met een knipoog naar Homeros’ Odyssee vertelt Judith Vanistendael in Penelope over een vrouw die voor haar werk zo vaak van huis is dat ze er niet meer kan aarden. ‘Ik wil zien wat mensen hierover zullen zeggen.’

We hebben afgesproken in een decor dat ook in Penelope opduikt: café De Walvis in de Brusselse Dansaertstraat. ‘Het maakte niet uit waar dit verhaal zich afspeelt – het kan overal in West-Europa zijn – dus heb ik het mezelf niet moeilijk gemaakt en uit mijn omgeving geput.’

Vanistendael is op dreef in haar vlotte tekeningen van dat Vlaamse Brussel, maar ze is duidelijk ook in haar nopjes met haar scenario, het eerste van haar eigen hand in zeven jaar. ‘Ik moest mijn tekstvaardigheden bovendien stevig aanscherpen: dialogen, een voice-over, gedichten van Bernard Dewulf, en dat alles in een beperkt aantal pagina’s.’

De Penelope uit de titel is een vrouwelijke chirurg die telkens weer maandenlang gaat opereren in Syrisch oorlogsgebied. Bij thuiskomst kan ze maar moeilijk interesse opbrengen voor de alledaagse beslommeringen van haar gezin in Belgenland. Het boek opent bewust debatten over de spanning tussen werk en gezin, en specifieker over de rollen die vrouwen – vooral moeders – schijnbaar onvermijdelijk opgelegd krijgen. Perfect getimed voor de nieuwe feministische golf die uit MeToo voortvloeide, kortom.

Je slaagt er blijkbaar altijd in om met je boeken aan te sluiten op de actualiteit.

Judith Vanistendael: Dat is per ongeluk en ik vind dat zelf heel raar. Dit boek zit al acht jaar in mijn hoofd. Ik moet dus wel een soort voelsprieten hebben. In andere tijden zou ik misschien ziener geweest zijn. Dan zou ik rond een kampvuur gehost hebben, met belletjes in mijn handen. (lacht) Het komt me wel goed uit, want net door de actualiteit krijgt Penelope in Frankrijk veel aandacht. Daar zijn de rechten van de vrouw een nog veel groter thema dan hier, misschien omdat ze er van verder moeten komen.

Penelope vindt haar carrière belangrijk en heeft moeite met haar moederinstinct. Roept dat in deze tijden dan nog zo veel reactie op?

Vanistendael: Mannen zijn veel zachter voor Penelope dan vrouwen. Sommige vrouwen zijn echt gechoqueerd door haar gedrag, terwijl mannen haar doorgaans beter begrijpen. Pas op, ik snap haar ook, maar voor veel vrouwelijke lezers is het moederschap blijkbaar toch nog heilig. Rationeel vinden ze misschien dat Penelope moet kunnen kiezen voor haar werk, maar ze reageren toch heel emotioneel.

Tekst gaat verder onder de foto.

Kan een man dan makkelijker kiezen voor zijn werk ten nadele van zijn gezin?

Vanistendael: Mannen doen het in elk geval meer dan vrouwen. Ik las in een interview met fotograaf Stephan Vanfleteren dat hij dit jaar maar enkele nachten thuis heeft geslapen. De interviewer gaat daar vervolgens niet verder op in. Als ik zoiets zou zeggen, zou de journalist daar wel vragen over stellen. Dat was voor mij wel een eyeopener. Ik veroordeel Vanfleteren niet – wat hij doet, is tussen hem en zijn partner – maar het zegt wel veel. Michael De Cock en ik hebben samen de kinderboeken over Rosie en Moussa gemaakt. In een artikel daarover vermeldde een journalist dat ik twee kinderen heb. Over De Cock, die er maar liefst vijf heeft, wordt niets gezegd. Zulke kleine voorvallen maken duidelijk dat het echt nog anders is. Ik heb heel lang niet het verschil gevoeld tussen mijn positie en die van een man. Als je moeder wordt, verandert dat. Alleen al omdat je thuis bent voor je kind en je man veel minder. Dat begint biologisch, maar daarna zet zich dat heel gemakkelijk cultureel voort.

Is het nodig dat Penelope chirurg in oorlogsgebied is om haar voor haar beroep te laten kiezen?

Vanistendael: Ik heb het bewust op flessen getrokken. Ik heb van haar een chirurg gemaakt omdat ik wilde dat ze als vrouw in een mannenwereld moest functioneren. Ze had ook blauwhelm kunnen zijn, of oorlogsfotograaf. Haar partner is dichter en schrijver. Hij maakt mooie gedichten, maar redt nul mensenlevens en doet niets essentieels voor de maatschappij.

Misschien heeft die keuze ook te maken met het werk dat mijn grootvader deed. Hij was een belangrijke man bij de internationale christelijke vakbond en hij is overal vakbonden gaan helpen oprichten. Mensen die het verschil maken voor zo veel andere mensen worden meestal heel positief bekeken. Mijn grootvader heeft medailles gekregen. Hij was een voorbeeld, want hij had een missie. Alleen was hij nooit thuis. Zijn vrouw heeft vier kinderen alleen opgevoed.

Vertaald naar Penelope: is kinderen redden in Syrië belangrijker dan zorgen voor je eigen kind? Wat betekent het voor dochter Helena als haar moeder zegt dat die meisjes in Syrië belangrijker zijn dan zij? Wat doet dat met je als kind? Ik oordeel niet, maar ik wil wel die vragen oproepen. Ik heb Penelope gemaakt omdat ik wil zien wat mensen hierover te zeggen hebben.

Eigenlijk is dat een constante in je werk: je wilt een rimpeling in de maatschappelijke vijver veroorzaken.

Vanistendael: Het liefst wel. Ik wilde eigenlijk dokter worden. (lacht) Dat is niet gebeurd, want strips maken is mijn talent. Op die manier wil ik mijn steentje bijdragen.

Zo’n ondubbelzinnig engagement is ongewoon in Vlaamse strips, maar ook in literatuur in het algemeen.

Vanistendael: Ik vind dat jammer. Als je ziet hoe de wereld eraan toe is, is het volgens mij noodzakelijk om maatschappelijk bewogen te zijn. Woorden kunnen zo ongelooflijk krachtig zijn. Kijk maar naar wat Donald Trump puur door zijn communicatie veroorzaakt. Verhalen zijn een sterk wapen dat te weinig gebruikt wordt. Veel vertellers beseffen niet welk geweer ze in handen hebben. (lacht)

Kijk naar een literair meesterwerk als Soumission van Michel Houellebecq (over de oprichting van een islamitische staat in Frankrijk, nvdr.). Ik ben het totaal oneens met wat hij in dat boek schrijft, maar het zet wel iets in gang en dat vind ik belangrijk, zeker nu. Het politieke systeem is aan het kantelen. Het klimaat is aan het opwarmen. Er is een nieuwe feministische golf. Volgens mij moet er dan ook fictie zijn die al die gebeurtenissen verankert in de cultuur. Amitav Ghosh, de Indiase schrijver van The Hungry Tide en The Glass Palace, schrijft in zijn essay The Great Derangement bijvoorbeeld dat er een grote behoefte is aan fictie over de klimaatopwarming. Als er geen verhalen zijn, kan niemand zich er iets bij voorstellen.

Vanwaar komt de link met de Odyssee?

Vanistendael: Ik had al heel lang het idee om iets te doen met een vrouw die kiest tussen haar werk en haar kind. Tegelijk wilde ik al lang een grote klassieker lezen. Ik wist dat een strip maken de ideale motivatie zou zijn om dat te doen. Ik ben met Shakespeare begonnen, maar zijn stukken vond ik te dramatisch. Zo kwam ik bij Homeros uit. De Odyssee is ook dramatisch, maar er zitten rustigere stukken in en ik vond het smeuïger dan de Ilias. Bovendien paste het bij mijn thema, omdat Odysseus jarenlang weg is en Penelope thuis op hem wacht.

Door de omkering van die rollen kun je Penelope ook zien als een commentaar op de literatuurgeschiedenis.

Vanistendael: Hoe gebeurt zoiets? Iedereen krijgt die oude canon sowieso mee. Zelfs als je geen klassieke talen volgt in het middelbaar, hoor je over de Odyssee en weet je dat Penelope wacht op Odysseus, terwijl die laatste allerlei spannende dingen meemaakt. De canon is nogal vrouwonvriendelijk, dus wil je dat als vrouwelijke auteur veranderen. Je wilt die vrouwelijke personages recht van spreken geven.

Waarom is Penelope meer literair dan je eerdere werk?

Vanistendael: Waarschijnlijk wegens geldingsdrang. Ik wilde bewijzen dat ik dat ook kan. Bovendien maak ik wel graag strips maar lees ik liever romans. Ik ben daar niet trots op, maar dat leesgedrag heeft natuurlijk een effect op mijn strips. Amitav Ghosh zegt in The Great Derangement ook dat het specifiek is voor de roman dat emotionele diepgang verwacht wordt. Er zijn heel veel andere vertelvormen waarbij dat helemaal niet noodzakelijk is en die even goed zijn. Ik zoek die diepgang wel in mijn strips, maar waarom eigenlijk? Door dat essay begin ik me af te vragen waarom ik zo dicht bij het schema van de roman blijf. Misschien wil ik daar wel vanaf. Terwijl ik net het meest psychologische boek van mijn hele carrière heb gemaakt. (lacht)