‘De tedere verteller’ van Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk is vooral een oproep tot meerstemmigheid

Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk maakt een reis door haar brein. Haar intellectuele reisverslag flonkert en imponeert.

‘Eerlijk gezegd is me de lust om te reizen een beetje vergaan. En niet zozeer uit angst voor explosies of oorlogen. Mij is de lust om te reizen vergaan uit schaamte voor mijn eigen vrijheid, die voor anderen niet is weggelegd.’ Het is een wrange conclusie die de Poolse Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk maakt. Naast ecologische vliegschaamte stelt ze ook een moreel equivalent daarvan vast: hoe kun je naar landen reizen waar de inheemse bevolking omgekeerd niet over dezelfde vrijheid beschikt? Wie zijn wij om hen toegang tot ons land te ontzeggen op basis van een ontbrekend stukje papier?

Haar tanende reislust heeft nog andere oorzaken. Tokarczuk merkt in Ognosie, het openingsessay van haar nieuwe bundel De tedere verteller, op dat de wereld onttoverd is. Overal kun je Coca-Cola krijgen, overal kun je souvenirs kopen die in China zijn gemaakt, overal staan toeristen in de rij om bij bezienswaardigheden hetzelfde kiekje te nemen, overal verblijven we in dezelfde uniforme resorts. De wereld kent geen exotische geheimen meer, Google Maps heeft alles in kaart gebracht.

Centrale zin: Onze innerlijke chaos en wanorde lijken onze grootste rijkdom te zijn.

Liever richt ze haar blik naar binnen, liever reist ze door haar geest, dat onontgonnen gebied waar, in haar geval, wonderlijke personages leven. Veel essays uit De tedere verteller zijn bewerkte lezingen waarbij ze vertrekt vanuit haar literaire leefwereld: hoe zijn haar magistrale romans als De Jacobsboeken en Jaag je ploeg over de botten van de doden ontstaan? Die scheppingsverhalen leveren telkens erudiete teksten op. Van de Griekse mythen tot de psychoanalyse van Freud, van de films van de broeders Quay tot de geologische impact van de ontdekking van Amerika: met gemak bladert ze door haar breinbibliotheek, waarbij ze vaak tot verrassende associaties en inzichten komt.

Sporadisch struikelt ze over haar twijfel. Vooral als het over dierenleed gaat, slaagt ze er niet in om een coherent pleidooi te voeren. Ze weifelt tussen een rationele aanpak – dieren eten belast de planeet overmatig – of een empathisch appel waaruit je helaas geen algemene regel kunt puren. Dat intellectueel euvel erkent ze ook gracieus, en het is eigen aan de essayvorm: je probeert een argument op te bouwen, falen hoort erbij.

De tedere verteller is vooral een oproep tot meerstemmigheid. Omarm de veelzijdigheid van je geest, verzet je tegen identitair hokjesdenken, neem een panoptisch perspectief aan en bekijk de wereld vanuit zo veel mogelijk invalshoeken. Het mentale reisverslag van Tokarczuk nodigt uit tot dieper nadenken: graaf eens in je brein, wie weet welke boeiende ontdekkingen je daar te wachten staan.