Zero Dark Thirty

‘Een Hollywoodpromofilmpje voor president Obama!’ ‘Een gewetenloze apologie voor de ondervragingstechnieken van het Bushtijdperk!’ Zowel rechts als links Amerika lust Kathryn Bigelow en Mark Boal, het Oscarduo van The Hurt Locker, rauw. Reden: Zero Dark Thirty, hun zogenaamd objectieve weergave van de klopjacht op Osama Bin Laden. Het verhaal van een filmische splinterbom, in drie bedrijven. ?

EERSTE BEDRIJF De glans van goud

Zo voelt het dus. Twaalf jaar daarvoor heeft ze haar ex-man James Cameron het Oscarpodium zien betreden en zichzelf tot ‘king of the world’ horen uitroepen. Maar zo zit zij niet in elkaar. Wanneer ze op 7 maart 2010 de Academy Award voor beste regisseur in ontvangst mag nemen, noemt ze zichzelf geen queen of the world. Ze heeft het met een verlegen piepstemmetje over ’the moment of a lifetime’.

Kathryn Bigelow is een vat vol tegenstellingen. In het openbaar straalt ze de bedeesdheid van een naïeve novice uit, achter de schermen deinst ze er niet voor terug om de invloedrijkste Tinseltownplayers af te blaffen. De artistieke achtergrond van de op 27 november 1951 geboren Californian babe staat in schril contrast met de filmische adrenalinestoten waarmee ze furore maakt. En wie had ooit gedacht dat de lange, slanke brunette achter cultfavorieten als Near Dark (1987) en Point Break (1991) intelligente Midden-Oostenthrillers zou afleveren?

Medeverantwoordelijke voor die triomfantelijke transformatie is Mark Boal (°1973, New York). Na een reeks desastreuze flops ziet Bigelow zich in het begin van de noughties verbannen naar tv-land. The Inside, een van de kleine schermprojecten waaraan ze meewerkt, is gebaseerd op een artikel van de Rolling Stone– en Playboy-journalist. De reeks wordt na een hopeloze make-over voortijdig afgevoerd, maar het duo gaat een partnerschap aan dat hen allesbehalve windeieren zal leggen.

Bigelow en Boal houden via e-mail contact met elkaar wanneer de reporter in 2004 richting Irak vertrekt om verslag uit te brengen over het gaan en staan van de Amerikaanse troepen. The Man in the Bomb Suit, Boals artikel over de militaire ontmijningsdienst, fascineert Bigelow mateloos. Het dient als basis van een project dat de kijker midden in het oorlogsgeweld moet plaatsen, ‘a boots-on-the-ground experience’. The Hurt Locker gaat in september 2008 op het filmfestival van Venetië in première, een storm van lof en prijzen volgt, met als kers op de taart zes gouden beeldjes op het eerder vermelde Oscargala in 2010.

Eventjes lijkt de filmwereld aan Bigelows en Boals voeten te liggen. Zij gaat de geschiedenisboeken in als de eerste vrouw die de Oscar voor beste regisseur heeft gewonnen. En hij mag als cinemagroentje ook best trots zijn op zijn Oscar voor beste originele scenario. Het begint aanbiedingen te regenen, maar het tweetal is vastberaden. Ze willen hun realistische, journalistieke parcours verderzetten. Zo komen ze op het idee om het verhaal van de vroege dagen van de war on terror te vertellen. Perfecte (anti)climax van het project: de slag om Tora Bora, waar westerse troepen drie maanden na 9/11 een Afghaans grottencomplex belegeren, tal van taliban en Al-Qaedaleden overmeesteren, maar number one-terrorist Osama Bin Laden laten ontsnappen.

TWEEDE BEDRIJF de feniks herrijst

Niemand hapt echter toe. Na het floppen van films als Rendition, Lions for Lambs en In the Valley of Elah beschouwt Hollywood Midden-Oostenprojecten als box-office poison. Bovendien heeft The Hurt Locker met een wereldwijde winst van nog geen 50 miljoen dollar de bedenkelijke eer de minst lucratieve beste-film-Oscarwinnaar aller tijden te zijn. Boal en Bigelow zien zich genoodzaakt hun plannen voorlopig in de ijskast te zetten. Niet veel later volgt het nieuws dat het team een grootschalig drugsdrama aan Paramount heeft verkocht. Triple Frontier zal zich afspelen op het drielandenpunt van Argentinië, Brazilië en Paraguay, een broeinest van internationaal terrorisme. Als potentiële hoofdrolspelers worden grote namen als Tom Hanks en Johnny Depp genoemd.

De verhouding tussen het creatieve duo en de financierende studio vertroebelt echter pijlsnel. De Paramountbonzen staan erop dat superster Will Smith gecast wordt, Bigelow vindt dat een afgrijselijk idee. In haar ogen zal de aanwezigheid van de vroegere Fresh Prince de geloofwaardigheid van het project aantasten. Wanneer de regisseuse weigert de zwarte acteur te ontmoeten, wordt ze niet alleen door de studiohoofden maar ook door haar agentschap op het matje geroepen. Toch kan een gedwongen tête-à-tête haar niet op andere ideeën brengen. Het nieuws dat Paramount de prent dropt, zogenaamd vanwege het hoge prijskaartje, laat niet lang op zich wachten.

Bigelow en Boal laten in elk geval hun slaap niet om het ingestorte project: ze hebben een geldschieter gevonden voor hun opzijgeschoven Tora Boraprent. Megan Ellison, de cinefiele miljardairsdochter die recentelijk geld heeft gestoken in onder andere Lawless, Killing Them Softly en het binnenkort te verschijnen The Master, is bereid 45 miljoen dollar te investeren. Het duo gaat onmiddellijk aan de slag. Hij legt contacten met de CIA, niet de gemakkelijkste taak, daar hij informatie wil inwinnen over een van de grootste mislukkingen uit de geschiedenis van de Amerikaanse overheid. Zij stuurt location scouts naar Kazachstan om uit te maken of het Euraziatische land een geloofwaardige vervanger voor Afghanistan kan zijn.

En dan is het 1 mei 2011.

Boal en Bigelow zitten ’s avonds laat nog te zwoegen in hun kantoor in Los Angeles wanneer vrienden en collega’s sms’en en mails over big rumors beginnen te sturen. Van achter hun bureaus aanschouwen ze de nieuwsuitzending waarin president Obama vanuit de East Room in het Witte Huis verklaart dat een team Navy Seals Bin Laden heeft gedood tijdens een raid op een woningcomplex in de Pakistaanse stad Abbottabad. Het tweetal houdt het hoofd koel. Ze hebben het al vaak over deze piste gehad. Die zou een apotheose opleveren waarbij ze alleen maar wel zouden varen.

Hun omgeving reageert iets minder beheerst. Van de ene dag op de andere is het op stapel staande Bigelow-Boalproject het hot ticket in town. De ene studiobons na de andere belt. Uiteindelijk gaat het stel met Sony Pictures in zee. Medevoorzitter Amy Pascal belooft plechtig dat ze zich op geen enkele manier met het creatieve proces zal bemoeien. Ze heeft te veel respect voor het oeuvre van Bigelow. Wat voor film het zal worden, blijft een raadsel. Zelfs de scenarist en de regisseuse weten het niet, of niet meer. Ze doen hun uiterste best om hun Tora Bora-idee te combineren met de recente gebeurtenissen in Pakistan. Maar ze beseffen dat zoiets nooit zal werken.

Tabula rasa dan maar. Van het oorspronkelijke project zal uiteindelijk alleen de aangrijpende geluidscollage van 9/11-noodoproepen in het begin van de film overblijven. Alles wat daarop volgt, is na de dood van Bin Laden bedacht. In razend tempo: men mikt op een releasedatum in het najaar van 2012, midden in awards season. Gelukkig blijkt de CIA plots bijzonder behulpzaam. Zo behulpzaam zelfs dat Peter King, de Republikeinse voorzitter van de Homeland Security-commissie, zich luidop begint af te vragen in welke mate de filmploeg toegang heeft gekregen tot geheime informatie over de raid in Pakistan. Boal heeft nog geen letter van het nieuwe scenario geschreven of de film staat al bekend als verkiezingscommercial voor Obama.

Die eerste controverse bemoeilijkt de preproductie aanzienlijk. De vrees is ontstaan dat mogelijke hoorzittingen het strakke schema helemaal in het honderd kunnen doen lopen. Leveranciers van militair materiaal willen niet langer meewerken. En de CIA draait de informatiekraan opnieuw dicht. Het enige heuglijke nieuws: Boal en Bigelow hebben de spil van hun relaas ontdekt. Tijdens hun research zijn ze meermaals op verhalen over een wel heel gedreven agente gestoten. Maya, zoals ze in hun film heet, heeft zich een decennium lang louter en alleen met de zoektocht naar Bin Laden beziggehouden. (De kans is overigens groot dat de makers van tv-hit Homeland het door Claire Danes vertolkte hoofdpersonage op dezelfde verbeten dame hebben gebaseerd.)

De opnames vinden plaats in de lente van 2012, in India en Jordanië. De sfeer op de set is niet optimaal. Hoofdactrice Jessica Chastain, de arthousefavoriete uit Take Shelter en The Tree of Life, barst regelmatig in tranen uit. De zelfverklaarde ‘hippie vegan from Northern California’ blijkt niet opgewassen tegen het loodzware materiaal. Daarnaast ontvangt de lokale bevolking cast en crew niet bepaald met open armen en gaat Bigelow tot het absolute uiterste voor de reconstructie van de raid. Production designer Jeremy Hindle krijgt de opdracht het labyrintische gebouw waarin Bin Laden zich schuilhield tot in de kleinste details na te bouwen en director of photography Greig Fraser moet op zoek naar een manier om de lens van een militaire nachtkijker op zijn camera te monteren. Het idee om die smaragden nachtlook tijdens de postproductie met een digitaal foefje toe te voegen, vindt Bigelow ongehoord.

DERDE BEDRIJF De naschokken

De moeilijke shoot is nog maar net achter de rug of er dienen zich al nieuwe problemen aan. De conservatieve actiegroep Judicial Watch publiceert op haar website documenten die de uitspraken van senator King kracht bijzetten. Zo staat te lezen dat de CIA wel degelijk vertrouwelijke informatie deelt met Boal. Motivatie voor die beslissing: hij is een Oscar winnende scenarist en zijn Bin Ladenproject is niet alleen het meest prestigieuze, maar ook het project met het grootste budget. Republikeins Amerika staat in rep en roer: die linkse Hollywoodratten hebben een all-access pass gekregen om een promofilmpje voor ‘hun’ president te draaien! Sony ziet zich genoodzaakt actie te ondernemen en verschuift de releasedatum van oktober tot ver na de verkiezingen. Ironisch detail: later zal blijken dat Obama amper aan bod komt in de film.

Eind november is Zero Dark Thirty – de militaire term voor 00.30 uur, halféén ’s nachts, voor Bigelow verwijst ‘dark’ ook naar de geheimhouding rond de klopjacht – eindelijk klaar. De eerste vertoningen volgen. En de reacties zijn uiterst enthousiast. Richard Corliss van Time heeft het over ‘een epische procedural die brandhout maakt van Argo‘. The Hollywood Reporter-recensent Todd McCarthy noemt het resultaat ‘Bigelows indrukwekkendste én persoonlijkste film tot nog toe’. En ongeveer alle Amerikaanse critic circles roepen de film uit tot de beste van 2012. Maar het feest is niet van lange duur. Drie Amerikaanse senators, onder wie ex-presidentskandidaat John McCain, die in een ver verleden door de Vietcong gemarteld werd, schrijven geschokt een brief aan Sonybons Michael Lynton. Ze vinden dat de film de mythe in stand houdt dat martelen doeltreffend is.

In enkele vroege scènes in Zero Dark Thirty ziet de onervaren Maya hoe een doorgewinterde collega een vermoedelijke terrorist hondsbrutaal aanpakt. Het is ondertussen al lang geen geheim meer dat de CIA zich aan dergelijke praktijken bezondigde in de war on terror. Maar de filmmakers gaan volgens hun criticasters in de fout door te suggereren dat die onmenselijke ondervragingstechnieken cruciaal zijn geweest in de klopjacht op Bin Laden. Een welles-nietesdiscussie volgt – en is nog steeds gaande. Bigelow houdt het bij een karig: ‘Afbeelden is niet hetzelfde als goedkeuren.’ Boal noemt de beschuldigingen ‘compleet belachelijk’.

De film kreeg ondertussen in het land van ome Sam een nationwide release en klom zo zelfs tot de box-officetop, met in één weekend een opbrengst van 24 miljoen dollar, bijna anderhalve keer zo goed als Gangster Squad. En al moet Bigelow het afleggen tegen de 12 nominaties van Lincoln of de 11 van Life of Pi, ze heeft opnieuw zes Oscarnominaties beet. Of ze die kan verzilveren, is nog maar de vraag: vorige week riepen een aantal Academyleden op om niet voor haar film te stemmen.

ZERO DARK THIRTY

Vanaf 30/1 in de bioscoop.

Door Steven Tuffin

Na de dood van Osama Bin Laden is de CIA plots bijzonder behulpzaam, zo behulpzaam dat er vragen worden gesteld over welke geheime informatie de filmmakers krijgen.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content