‘ONZE POLITICI ZIJN DE GROOTSTE WAPENHANDELAARS’

© Wouter Van Vaerenbergh

Niet een filmpje om te combineren met een romantisch uitje – tenzij u wapenhandel, corruptie en hebzucht ideale gespreksstof bij kaarslicht vindt – maar wel verplichte kost: de duistere Shadow World van Johan Grimonprez.

Negentien jaar na Dial H-I-S- T-O-R-Y, een poëtische documentaire – een ‘filmessay’ volgens zijn site – over vliegtuigkapingen, vier jaar vóór 9/11, is de Gentse filmmaker en kunstenaar Johan Grimonprez terug met een geëngageerd document: Shadow World, over het reilen en zeilen van de internationale wapenhandel, een blik in de coulissen van een industrie waarvoor Amerikaans president Dwight D. Eisenhower in 1965 al waarschuwde in zijn afscheidsrede. Het resultaat is een inhoudelijk beklemmende en visueel meeslepende inkijk – aan de hand van getuigenissen en archiefmateriaal – in een schaduwwereld die ‘bloed in goud verandert’.

JOHAN GRIMONPREZ:Het vertrekpunt is The Shadow World: Inside the Global Arms Trade (2011), een boek van de Zuid-Afrikaanse onderzoeksjournalist Andrew Feinstein, een ex-ANC-lid. Dat is nog geen film, natuurlijk, het is een encyclopedie van meer dan zeshonderd pagina’s met massa’s voetnoten. Ik vond het aanvankelijk zelfs meer geschikt voor een televisieserie dan voor een film, want elk hoofdstuk is een verhaal op zich. Zo is Andrew naar Albanië gegaan, naar het dorp waar de wapens opgeslagen lagen die twee jonge Amerikanen via het internet in Irak en Afghanistan verhandelden. Van die hele historie is intussen een Hollywoodversie gemaakt (War Dogs van Todd Phillips, nvdr.).

Maar het mocht ook geen film voor experts worden. Ik wilde net een brug naar het grote publiek slaan, dus hebben we voor de ruime context gekozen, voor de grote machinaties achter het rookgordijn.

Eigenlijk is er niet echt een rookgordijn: de grote deals worden in het volle zicht beklonken.

GRIMONPREZ: Zoiets. Andrews boek begint bij Basil Zaharoff, een Griek die de eerste grote wapentrafikant wordt genoemd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, de periode waarin ook de film begint, leverde hij aan beide kanten van het front en bouwde zo een gigantisch fortuin uit. Wapens worden niet verhandeld op morele gronden, het draait puur om hebzucht, dat is één vaststelling. Tweede vaststelling: de wapenhandel is niet in handen van duistere figuren in de illegaliteit, het zijn de westerse politici die de grootste wapenhandelaars zijn. Van Ronald Reagan en Margaret Thatcher tot George W. Bush, Tony Blair én Barack Obama. Dát was voor mij de grootste eyeopener in het boek, en dát is het uitgangspunt van de film geworden.

‘Politici zijn als hoeren, enkel duurder’, zegt wapenhandelaar Riccardo Privitera in je film. Hij komt net wél over als een booswicht uit een Bond-film.

GRIMONPREZ: Een film over de wapenhandel zonder één wapenhandelaar zou een beetje bizar zijn. In een vroeg stadium was de film dan ook voor een groot deel opgehangen aan hem. Hij vertelde ons onder meer dat hij lid was geweest van de Zuid-Afrikaanse geheime dienst, maar dat bleek achteraf niet te kloppen. Drie keer hebben we hem aan de tand gevoeld, om zijn verhalen juist te krijgen, maar hij bleef zich verstrikken in zijn eigen leugens. Onze wapenhandelaar bleek dus, voor een deel althans, fake. De laatste keer dat we hem interviewden, zat hij trouwens in een Portugese gevangenis, en ook daar bleef hij wheelen en dealen. Er komt waarschijnlijk een aparte film over hem, want hij is het toonbeeld van de wapenhandelaar in de schaduwen: zulke figuren verzinnen, verdraaien en overdrijven erop los, alles om meer wapens te kunnen verkopen. We hebben ook zijn echtgenote geïnterviewd. Zij zegt dat er tien Riccardo’s zijn, en dat ze nog steeds niet weet met welke ze getrouwd is. (lacht)

Dat duidt meteen ook op de moeilijkheid bij dit soort documentaires: wat en wie moet je geloven? En dan hebben we het nog niet over de samenzweringstheorieën, de bijeengeharkte filmpjes over de machten achter de schermen waar het internet vol mee staat.

GRIMONPREZ: Geloof me, Andrew heeft bij het schrijven van zijn boek zijn huiswerk gemaakt, net als alle andere mensen die in de film aan het woord komen. Journalisten als Robert Fisk, Chris Hedges en Vijay Prashad zijn niet van de minsten, het zijn stuk voor stuk vakmensen die elke bron en elk bericht drie, vier keer dubbelchecken. Ook wij hebben dat moeten doen. Er is in de montage zelfs veel gesneuveld omdat we ‘maar’ twee bronnen hadden die een verhaal konden bevestigen. Met Shadow World rijden we tegen de kar van mensen en bedrijven met heel veel macht. Die kijken niet op een rechtszaak meer of minder.

Een voorbeeld?

GRIMONPREZ: Er zat een stuk in de film over gifgas in Syrië. Twee journalistieke zwaargewichten, Robert Fisk en Seymour Hersh, waren tot de vaststelling gekomen dat het gebruikte saringas niet van Russische makelij kon zijn, en dat de bewuste aanval (drie jaar geleden, in de buurt van Damascus, nvdr.) dus niet was uitgevoerd door het Syrische leger, maar dat het gas in een vrachtwagen vanuit Turkije de grens met Syrië was overgestoken, mét medeweten van de Turkse geheime dienst en de CIA. Fisk en Hersh zijn zeker van hun zaak, maar we hebben dat deel toch moeten knippen. Joslyn Barnes, onze Amerikaanse producer, is héél erg op haar hoede voor rechtszaken.

Wat die samenzweringstheorieën betreft: ik vind dat een heel rechtse strategie om zaken toe te dekken. ‘De volledige waarheid komt toch nooit boven water, dus vegen we het maar van tafel als een complottheorie’: daar ga ik niet in mee, dat is al te makkelijk. De Saudische prins Bandar bin Sultan, een spilfiguur in de internationale wapenhandel, zegt het zélf, in verband met de oorlog tussen Rusland en Afghanistan: ‘Jullie (de Amerikanen, nvdr.) legden een miljard op tafel, wij legden een miljard op tafel.’ Dat de Saudi’s en de CIA in de jaren 80 de Afghaanse moedjahedien sponsorden in hun strijd tegen het Russische leger, en zo de basis legden voor Al-Qaeda, werd ooit ook als een complottheorie afgedaan, maar vandaag weten we wel beter.

Akkoord, het ís ongelooflijk complex, en toestanden zoals nu in Syrië zijn een doosje in een doosje in een doosje – telkens als iemand één deksel oplicht, zit er een nieuw doosje onder verborgen – maar je kunt de patronen en mechanismen achter en voor de schermen wel proberen bloot te leggen en samen te brengen. Dát is wat we met deze film doen.

Er zit, ondanks de vele intriges waar je met je verstand niet bij kunt, ook veel menselijkheid in de film. Obama en Poetin bijvoorbeeld, die als twee gestrafte schooljongens in het bureau van de directeur elkaar geen blik gunnen. De kleine kantjes van grote meneren in één beeld.

GRIMONPREZ: Of journalist Chris Hedges die duidelijk getekend is door twintig jaar oorlogsverslaggeving en openlijk over zijn trauma praat, en over liefde en samenhorigheid als bind- en reddingsmiddel. En de Iraakse journalist Muntazer al-Zaidi, die in 2008 tijdens een persconferentie zijn schoenen naar George W. Bush gooide. ‘Mijn schoenen hebben een mond gekregen’, zegt hij. Met zijn actie wilde hij op een emotionele manier weerwerk bieden, want terwijl de politici in hun achterkamertjes deals sluiten, komen de gewone mensen nooit aan het woord. Zelfs als journalist of filmmaker ben je gebonden aan allerlei restricties, Muntazer handelde vanuit het hart.

Is dat ook de bedoeling van Shadow World, een discussie openen? Een wederwoord tegen zij die het boven onze hoofden voor het zeggen hebben?

GRIMONPREZ: Voor Andrew is de film een manier om aan de alarmbel te trekken, net zoals zijn boek dat was. Zijn missie is de corruptie in de globale wapenhandel aan de kaak stellen, en de film zal daarbij helpen. Mij interesseert vooral de thematiek, die ook in mijn eerdere films al aan bod kwam. Ik kon ook verder de raakvlakken tussen het verhalende en het beeldende aftasten.

Eén vraag blijft in je film onbeantwoord: waarom? Waarom is veel nooit genoeg? Vanwaar die onbegrensde drang naar macht en geld? Mensen als voormalig Amerikaans vicepresident Dick Cheney en de Britse ex-premier Tony Blair lijken alleen maar méér te willen. Welk gat trachten ze te vullen?

GRIMONPREZ:(glimlacht) Als Shadow World dat soort vragen oproept, dan is de film geslaagd. Mensen als Blair verkopen hun ziel, maar waarom? Het is een symptoom, denk ik. Er is een tekort in ons menselijke verhaal, dat besef groeit, maar we lijken de woordenschat te missen om te benoemen wát dat dan precies is. Wat verbindt ons, als mensen? Niet de politiek, dat is zeker. Misschien ligt het antwoord wel in de poëzie, zoals in Godards film Alphaville (1965), waarin een totalitair regime succesvol gesaboteerd wordt met een gedicht van Jorge Luis Borges. Daarom zitten de teksten van de Uruguayaanse journalist en schrijver Eduardo Galeano, die vorig jaar aan longkanker stierf, in Shadow World. Hij heeft ze zelf ingesproken toen hij al erg ziek was – hem filmen mochten we niet. Toen wijlen Venezolaans president Hugo Chávez een ontmoeting had met Obama, in 2009, gaf Chávez hem een boek van Galeano, Open Veins of Latin America (1971), over het vernietigende effect van de decennialange Noord-Amerikaanse en Europese militaire en economische inmenging op Latijns-Amerika. Hij spreekt onder andere over hoe de ene na de andere door het Westen gesteunde coup de Latijns-Amerikaanse droom vermoord heeft. Een politicus of een ideologie verdrijven is één ding, maar een volk, een heel continent ervan weerhouden zijn droom, een eigen toekomst uit te bouwen is iets heel anders. Iets veel ergers.

‘Zelfs onze dromen worden gekoloniseerd’, zegt Marta Benavides, een vredesactiviste uit El Salvador, in je film. Een orwelliaanse, huiveringwekkende gedachte.

GRIMONPREZ: Alles is verkocht, alles wordt geprivatiseerd. Zelfs ons wereldbeeld wordt ons voorgekauwd, door de mainstreammedia, en iedereen is consument. Consumenten van geluk, maar vooral van angst. De keerzijde daarvan is: tijdens catastrofes komen mensen dichter bij elkaar.

Er is dus hoop?

GRIMONPREZ: Vast en zeker. Frans de Waal, een Nederlandse bioloog en primatoloog die de film jammer genoeg niet heeft gehaald, zegt dat er tegenwoordig meer daden van liefde dan van oorlog zijn. Oorlog is op zijn retour, mensen komen steeds beter overeen. (glimlacht) Maar dat hoor je niet of nauwelijks in de media want het is geen spannend verhaal. Zoals Alfred Hitchcock zei: ‘You always need a bad guy’ – voor een goed verhaal heb je een slechterik nodig.

SHADOW WORLD

Vanaf 23/11 in de bioscoop.

door Jonas Boel – Foto Wouter Van Vaerenbergh

‘Oorlog is op zijn retour, mensen komen steeds beter overeen. Maar dat hoor je nauwelijks in de media, wegens niet spannend genoeg.’ Johan Grimonprez

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content