‘HET KAN ME NIET SCHELEN OF DE NSA ME NAAKT VOOR MIJN LAPTOP ZIET ZITTEN’
Voor Oliver Stone is de powers that be provoceren een roeping. Met Snowden, zijn biopic over de klokkenluider die Amerika’s publieke vijand nummer één werd, gaat hij verder op zijn elan.
‘Oliver komt zo’, laat een vriendelijke dame me weten terwijl ze me een suite van een Parijs luxehotel binnenloodst. Ik heb er rendez-vous met het eeuwige woelwater achter Platoon (1987), Wall Street (1988), JFK (1991), Natural Born Killers (1994) en andere moderne klassiekers. Ik merk dat de ramen wijd openstaan, hoewel het buiten koud en kil is. Op tafel ligt een map met documenten, met daarop namen van journalisten en een beslagen leesbril. Vreemd. Zou Stone me hebben gescreend voor het interview? Zou hij de ruimte hebben gecheckt op afluisterapparatuur? Het zijn vragen die me spontaan te binnen flitsen. Want een flinke portie paranoia was de inmiddels zeventigjarige Stone nooit vreemd. Dat is er allicht niet op gebeterd nu hij een film heeft gemaakt over Edward Snowden, de klokkenluider die in juni 2013 de illegale afluisterpraktijken van de Amerikaanse veiligheidsdiensten aan het licht bracht, ervoor zorgde dat u sindsdien de webcam van uw computer afplakt, en sindsdien in Rusland in ballingschap resideert.
Voor Stone, die in zijn carrière altijd al de schaduwkanten van de Amerikaanse geschiedenis en van zijn eigen psyche heeft opgezocht, is Snowden een protagonist die perfect in zijn filmografie past: een jonge idealist wiens principes en zelfbeeld op de proef worden gesteld wanneer hij geconfronteerd wordt met de machinaties van de macht en de instituten die haar vertegenwoordigen. Zo krijg je in deze als hightech spionagethriller verpakte biopic niet alleen te zien hoe Snowden (vertolkt door Joseph Gordon- Levitt) als medewerker van de National Security Agency (NSA) on the record gaat en daarmee voor een diplomatieke aardbeving zorgt. Stone toont in flashback ook hoe Snowden bij de veiligheidsdiensten belandt, en hoe hij evolueert van een conservatieve patriot tot een van de meest controversiële Amerikanen van de 21e eeuw wanneer hij in de smiezen krijgt dat de veiligheidsdiensten hun grondwettelijke boekje ver te buiten gaan, de War on Terror misbruiken om burgers en politici te bespioneren en zijn geweten danig begint te op te spelen.
‘Jij bent Knack Focus?’ vraagt Stone me wanneer hij plots achter mij de kille kamer binnenkomt. ‘From Belgium, right? Wel, ik ben Oliver. Wat wil je van me weten? Ik heb geen geheimen. Of toch geen grote.’
Om te beginnen: waarom bracht je Edward Snowden, die op het einde zelf in beeld verschijnt, mee aan de boord?
OLIVER STONE: Ik wilde hem graag ontmoeten. Uit nieuwsgierigheid, maar ook om de feiten te checken. Ik was in het begin niet zeker of er wel een goede film in zijn verhaal zat. Dat verhaal is spannend en relevant, maar het leent zich niet meteen tot filmische glorie. Het is een verhaal waarvan de laatste pagina nog altijd niet geschreven is, en je wilt geen film maken die al achterhaald is op het moment dat hij uitkomt. We werden uitgenodigd door zijn Russische advocaat Anatoli Kucherena, die een roman heeft geschreven geïnspireerd door de zaak-Snowden, Time of the Octopus, en die ons de rechten daarvan wilde verkopen. Uiteindelijk heb ik Ed in totaal negen keer ontmoet in Moskou.
Wat was zijn eerste reactie toen je met dit project kwam aanzetten?
STONE: Hij twijfelde, maar ik won zijn vertrouwen en hij het mijne, en dat was nodig. Ik bedoel: de enige die weet wat er precies is gebeurd, is hij. De journalisten kennen enkel delen van de waarheid, en de NSA heeft nooit iets anders gedaan dan liegen. Zijn medewerking was dus onontbeerlijk om de film waarheidsgetrouw te maken. Ik bracht mijn coscenarist mee naar Moskou en Ed was heel erg coöperatief, ook al kon hij niet altijd alles zeggen omdat er nog steeds een onderzoek naar hem loopt. We hebben hem twee keer het scenario voorgelegd en telkens kregen we stapels notities terug, met aanvullingen en correcties. We hebben hem ook de uiteindelijke film getoond en hij was er tevreden over. Het was niet dat ik zijn goedkeuring zocht. Ik wilde gewoon geen fouten maken. En dat is niet simpel bij zo’n technische materie. We mochten zelfs zijn persoonlijke slides gebruiken voor de computeranimaties. Zonder hem had ik de film niet gemaakt. Of toch niet op deze manier.
Je bedoelt dat je er evengoed een documentaire over had kunnen maken?
STONE: Het is de waarheid, zo dicht als je die in fictie kunt benaderen. Natuurlijk moet je dialogen aanpassen omdat die in het echt te saai of te technisch zijn. Het publiek moet wel kunnen volgen. Deze film gaat niet over machines of systemen, maar over mensen. Het interessante was zijn relatie met zijn vriendin Lindsay Mills, die hem na zijn verbanning is gevolgd en nog steeds bij hem woont. Ze zijn ondertussen tien jaar samen en zij is diegene die hem mee de ogen heeft geopend, die hem ook kent wanneer hij niet achter zijn computer zit. In zekere zin heeft zij me ook de ogen geopend. Zij deed me begrijpen waarom Ed deed wat hij gedaan heeft. Zij was degene die zijn analytische brein wist te kraken. In een documentaire of in een journalistiek werk zijn iemands motieven soms moeilijk te achterhalen. In fictie kun je menselijk drama toevoegen en de relatie tussen Snowden en Lindsay, die van in het begin veel opener en progressiever was dan Edward, is cruciaal om te begrijpen wat er is gebeurd.
Voor vele Amerikanen is Snowden een landverrader, voor anderen is hij een held. Wat is jouw persoonlijke mening over hem?
STONE:Ik bewonder hem. Zijn moed. Zijn discipline. Zijn zelfopoffering. Ik heb dat in 2013 al gezegd en mijn mening is niet veranderd. Het is lastig om te begrijpen waarom iemand zijn eigen organisatie verraadt en ik begrijp waar de woede van veel Amerikanen vandaan komt, maar ik begrijp ook waarom Ed uit de biecht heeft geklapt. Het was de NSA die haar missie – Amerikaanse burgers beschermen – uit het oog was verloren. Het was de NSA die gecorrumpeerd was door macht, niet Snowden. Amerikanen blijven ondernemers in hart en nieren. Het bedrijf verraden is de Amerikaanse droom verraden, en wie dat doet, is per definitie een waardeloze smeerlap. Dat is de typische reactie van mensen die niet veel nadenken en opgevoed zijn met dat Amerikaanse bedrijfsdenken. Bradley Manning, de militair die de beelden van een helikopteraanval lekte naar WikiLeaks, heeft dat mogen ondervinden. Jeffrey Wigand, de man die getuigde tegen de tabaksindustrie. Coleen Rowley, die onthullingen deed over de FBI na 9/11. En bij uitbreiding elke klokkenluider. Het is een heel cynische houding. Alleen hebben klokkenluiders wel vaak gelijk.
Zijn klokkenluiders dan noodzakelijk geworden?
Stone: (knikt) De meeste informatie die we over de overheid krijgen, komt via klokkenluiders. Want de journalistiek zit in de zak van de overheid en de grote bedrijven. Zonder Daniel Ellsberg zouden we nog steeds niet weten wat er precies is gebeurd in Vietnam. Klokkenluiders zijn mensen die bereid zijn om de wet te overtreden omdat ze een hogere, morele wet volgen. Snowden wist welk lot hem te wachten stond, maar hij ging on the record uit idealisme. Niet uit profijt. Hij gaf zijn informatie gratis weg aan journalisten. Gratis! Dat is misschien nog de ergste misdaad die je in de VS kunt plegen. (grijnst) Snowden wilde geen held zijn. Hij wilde geen film. Hij wilde dat het volk de waarheid kende over zijn regering, en hij hoopte dat er maatregelen zouden volgen op zijn onthullingen. Maar dat is niet of nauwelijks gebeurd. Zie je dit hier? (toont zijn smartphone) Die dingen zitten vol spionageapparatuur. Men weet waar je bent, met wie je communiceert, wat je koopt, waarnaar je kijkt. En wie controleert die informatie? Bedrijven kunnen ze kopen. Terroristen. De cyberoorlog is een heel smerige oorlog.
Ben je paranoïde geworden door deze film te maken?
STONE: Dat was ik al. Maar nu nog meer. Natuurlijk was ik op mijn hoede. We waren bang dat het script gehackt zou worden, of dat de film op het internet zou belanden. We hebben alles in stukken verstuurd, met een speciale beveiligingscode. Maar zeker ben je natuurlijk nooit.
Je bent een publiek figuur. Denk je dat de NSA jou speciaal heeft gescreend omdat je deze film hebt gemaakt?
STONE: Dat zal wel. Maar ik heb niets te verbergen. Of toch niets wat anderen ook niet te verbergen hebben. Wat kan mij het schelen als ze me naakt zien zitten voor mijn laptop. Daar is niet veel aantrekkelijks aan. So who gives a shit. Geloof me: het zijn smerige zaakjes waar die lui zich mee bezighouden. Ik begrijp niet hoe je dat als mens kunt volhouden.
Hoe lastig was het om een riskant project als dit gefinancierd te krijgen?
STONE: Heel erg lastig. Het geld komt uit Frankrijk en Duitsland. En een klein beetje uit Amerika, via Open Road, een onafhankelijke verdeler die ook geld stopte in Spotlight (Oscarwinnende film over het pedofilieschandaal binnen de katholieke kerk van Boston, nvdr). Geen enkele Hollywoodstudio durfde er zich aan te wagen. Disney moet je sowieso niet proberen. Fox wordt gerund door de rechtse mediamagnaat Rupert Murdoch. Universal is in handen van Comsat, een IT-reus. Als films als deze worden voorgelegd aan die bedrijven, en hun advocaten ruiken ook maar een klein beetje controverse, kun je het meteen schudden. Al die concerns hebben ook deals met de overheid. Dat is hoe fascisme werkt. En dat is de bedrijfswereld: fascistisch. Amerika is the land of corporate fascism. Ik ken in elk geval niet veel rijken die niet rechts zijn.
Wat ons meteen tot bij Donald Trump leidt: is hij geen interessante figuur om een film over te maken?
STONE: Niet voor mij. The man is a one-note joke. Ik denk dat ik de grap begrijp, maar daarom moet je die nog niet uitsmeren. Trump zat trouwens in mijn film Wall Street: Money Never Sleeps (2010), maar zijn ene scène heb ik eruit geknipt. Niet omdat hij slecht acteerde. Hij kan fantastisch acteren, zoals we allemaal zien. Maar zijn scène werkte niet in het verhaal.
Betekent dat dat je straks voor Hillary Clinton zult stemmen?
STONE: Beiden zijn ongeschikt om president te worden. Het huidige debat is ook vreselijk oppervlakkig. Het gaat niet over wat de mensen écht aanbelangt: privacy, overheidscontrole, klimaatcontrole, de oorlogen die Amerika maar blijft voeden, het bombarderen van moslimlanden, de drone-oorlogen, de cyberoorlogen. Daar horen we niets over. Ik ben echt verbijsterd over hoe eng de wereld van de Amerikanen is geworden.
Hoe evalueer je het presidentschap van Obama?
STONE: Alles is erger geworden, toch? Hij beloofde verandering, maar hij heeft op elk vlak ingebonden. De situatie in Afghanistan en Irak is verergerd. Hij heeft Libië gebombardeerd. Syrië mee vernietigd. De surveillancestaat is nooit sterker geweest. En er ging nooit eerder zoveel geld om in Wall Street. De president die ik dacht dat hij zou worden, had dat allemaal niet laten gebeuren. Hij had risico’s moeten nemen in het begin, en in zijn eerste presidentsjaren de confrontatie moeten aangaan, maar Obama is geen strijder. Ik ben diep teleurgesteld in hem. Ik weet dat de wereld hem respecteert. Hell, men heeft hem zelfs de Nobelprijs voor de Vrede gegeven. Maar dat was een grove vergissing. Het was een manier om hem in het gareel te houden. Geef hem een aai over de bol en hij zal geen gekke dingen doen. Men had dit jaar de prijs aan Snowden moeten geven.
Is Snowden dan wel een strijder? Hij is zeker geen typische Oliver Stone-held.
STONE: Ed is een scoutsjongen vergeleken bij Gordon Gekko, Alexander de Grote, Nixon of Bush. Die waren wilder, flamboyanter. Ed drinkt niet, hij is geen rokkenjager. Hij is alleen geïnteresseerd in zijn vriendin en zijn computer. Een watje naar mijn standaarden. Maar ik wilde niets uitvinden. Het moest kloppen met wie hij echt was, en de Ed die ik heb leren kennen, was een keurige, intelligente, bescheiden jongen.
Is hij een held voor de moderne, digitale tijden?
STONE: Als je dat zo ziet: prima. Maar het zijn trieste tijden wanneer de overheid zo veel controle heeft en dit je idee van vrijheid is. Mijn idee van vrijheid is: kunnen gaan waar je wilt, kunnen zeggen wat je wilt. Zonder angst. Zonder dat iemand je in de gaten houdt.
Van Platoon, over JFK tot W. en nu Snowden: de waarheid achterhalen was altijd al een van je drijfveren om een film te maken. Maar heeft cinema wel die kracht?
STONE: Marteling en angst, daarmee achterhaal je de waarheid, niet met cinema. Als iemand ermee dreigt om mijn ballen af te snijden, zal ik hem de waarheid wel opbiechten. Maar waarheid is subjectief. Veranderlijk. Het bestaat niet eens. Je kunt enkel hopen dat er mensen zijn die de waarheid zeggen omdat hun geweten hen daartoe dwingt. En die zijn er. De geschiedenis leert ons dat. De founding fathers hebben zich verzet tegen de Britten uit een puur gevoel van individuele soevereiniteit. En zoveel jaar later zitten we met een overheid opgescheept die zich gedraagt als de Britse koning toentertijd. Met als motto: Geef ons jullie rechten en jullie vrijheid, en wij zullen jullie beschermen. Dat pik ik niet. Dat hoeft niemand te pikken.
Waar komen jouw onstuitbare drang tot rebellie en vrijheid vandaan?
STONE (zucht) Soms lees ik dingen, zie ik dingen waarvan ik denk: ik kan toch niet de enige zijn die hier niets van gelooft, of die dit afschuwelijk vindt? Soms denk ik zelf dat ik gek ben. Maar maak daar alsjeblief niet de kop van je artikel van. (lacht) Dat betekent nog niet dat ik daarom veel van mezelf in mijn films stop. Ik ben de recensies kotsbeu waarin ik ervan beschuldigd word dat ik alter ego’s van mijn personages maak. Bullshit. Eén: die critici kennen me niet eens. En twee: ik heb nooit landen veroverd zoals Alexander de Grote. Ik ben nooit president geweest zoals JFK, Nixon of George W. Bush. Ik heb nooit een footballteam gerund zoals Cameron Diaz in Any Given Sunday. Ik weet niets van coding zoals Snowden. Ik ben gefascineerd door die mensen en hun leefwereld. Ik breng hommages aan hen. Ik zie het beste in hen, ook al hebben ze gebreken. James Woods in Salvador is nog een prima voorbeeld daarvan. Hij is luid, vulgair, een smeerlap. Maar hij is niet beschaamd om wie hij is. Is het verkeerd om het beste te zien in mensen? Mag dat dan niet? Ik begrijp critici niet. Wat willen ze eigenlijk van mij?
Sommige analogieën kun je toch bezwaarlijk ontkennen. Snowden ging in het leger uit idealisme, maar stootte op een lelijke waarheid, net als jij indertijd toen je je als vrijwilliger aanmeldde voor Vietnam.
STONE:(verveeld) Ja, er zijn analogieën, maar dat betekent toch niet dat ik mijn personages bén? Dat beweren is een goedkope manier om mij en mijn films aan te vallen.
Je bent vooral in Amerika al vaak aangevallen vanwege je films, je temperament, je grote mond. Hoe ga je daarmee om?
STONE: Ik verzoen me ermee. Ik moet wel. Ik probeer mezelf ook te verzoenen met de surveillancestaat en de oorlogsstaat. Amerikanen streven werelddominantie na. We wanen ons de politie van de wereld, maar dat zijn uiterst gevaarlijke veronderstellingen. Maar het zit kennelijk in ons DNA. Je moet mijn docureeks The Untold History of the United States maar eens bekijken, die die geschiedenis documenteert van 1830 tot nu. Het is geen goed nieuws dat ik breng, maar ik ben nu eenmaal geen goednieuwsmens.
Zie je de toekomst dan zo somber in?
STONE: Ik geloof niet in God. Niet in de overheid. Ik geloof in proberen. Snowden probeert. Ik probeer. Veel Amerikanen proberen. Het probleem is dat we niet beseffen hoeveel ellende oorlogen veroorzaken. Omdat ze nooit bij ons gebeuren. Europeanen zijn slimmer, omdat ze twee wereldoorlogen op hun grondgebied hebben meegemaakt, maar Europa is een satelliet van de Verenigde Staten geworden. En dat zal nog erger worden.
Dus ook met Hillary Clinton?
STONE: Hillary is stukken harder dan Obama. Ze beroept zich daar zelfs op, alsof het iets is om trots op te zijn. We staan nu al aan de rand van een oorlog met Rusland. Stel je voor dat er een incident is in het luchtruim boven Syrië zoals dat tussen Rusland en Turkije een tijdje terug. Wel, dan zit het er bovenarms op. Als Hillary straks aan de macht is en ze noemt Poetin nog eens Hitler, zoals ze al een keer heeft gedaan, hoelang denk je dan dat het zal duren voor de Russen er definitief genoeg van hebben?
Ben je nu Poetin aan het verdedigen, een despoot die elke oppositie monddood maakt, Oekraïne binnenvalt, en…
STONE:(onderbreekt) Ik verdedig hem helemaal niet. Ik zeg alleen dat hij veel geduld heeft, al veel beledigingen van Amerika heeft moeten slikken en diplomatiek ruimte laat om een en ander op te lossen terwijl het in de VS al Koude Oorlogretoriek is wat de klok slaat. Denk je dat Rusland of Iran geen redenen hebben om de dominantie van de VS aan te vechten? Het zijn de VS die de sjah in de jaren zestig in Iran aan de macht hebben gebracht en die zijn dictatoriale regime hebben gesteund. Denk je dat er geen geschiedenis vasthangt aan die dingen? Dat het Westen altijd gelijk heeft? Dat Amerika het geboorterecht heeft om andere landen de les te spellen en onder de voet te lopen? Het is een geschifte wereld waarin we leven, een wereld waarin de machtsbalans dringend moet worden hersteld.
Iets pragmatisch tot slot. Zie je Edward Snowden ooit nog terugkeren naar de VS?
STONE: Nee. Hij wil wel, maar hij heeft geen spijt en hij doet nu wat hij vroeger ook deed. Achter zijn computer zitten, praten, lezen, bij zijn vriendin wonen. En fastfood eten. (droog) Ook in Moskou hebben ze McDonald’s.
SNOWDEN
Vanaf 2/11 in de bioscoop.
door Dave Mestdach
‘Snowden gaf zijn informatie gratis weg aan journalisten. Gratis! Dat is misschien de ergste misdaad die je in Amerika kunt plegen.’
Oliver Stone
‘Obama de Nobelprijs voor de Vrede geven was een grote vergissing. Met hem werd alles alleen maar erger. En Hillary Clinton is nóg harder.’
Oliver Stone
‘De waarheid achterhaal je met marteling en angst, niet met cinema. Als iemand ermee dreigt om mijn ballen af te snijden, zal ik wel opbiechten.’
Oliver Stone
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier