Ghost in the Shell
Iedereen cyborg! Iedereen feminist! Of wat we kunnen leren van Scarlett Johanssons borsten in de liveactionremake van de animeklassieker Ghost in the Shell.
Uw tante met haar pacemaker en valse knie? Een cyborg. Den bompa met zijn gehoorapparaat? Een cyborg. U met uw aan uw smartphone uitbestede geheugen? Een cyborg. Zelfs die aan uw voet en loopstijl aangepaste sportschoenen die u, als u heel eerlijk bent, net niet vaak genoeg gebruikt? Typische attributen van een cyborg. Althans volgens de feministische wetenschapper Donna Haraway, die in 1984 A Cyborg Manifesto schreef en daar twintig jaar later een cameo in Mamoru Oshii’s anime Ghost in the Shell 2: Innocence mee versierde.
Die Japanse tekenfilm is, net als zijn legendarische voorganger Ghost in the Shell (1995), een adaptatie van het stripverhaal van mangatekenaar Masamune Shirow over een toekomst waarin de meeste mensen van de technologische implantaten aan elkaar hangen, en dus riskeren gehackt te worden. Gelukkig is er de volledig uit technologie opgetrokken majoor Motoko Kusanagi, die haar minder goed uitgeruste medemensen beschermt tegen de booswichten die hun artificiële breinen willen kraken. Kusanagi – een menselijk bewustzijn in een sexy cybernetisch lijf – voert die strijd overigens het liefst poedelnaakt. Maar daarover later meer. Waar het hier om draait, is dat de Ghost in the Shell-films zich afspelen in een toekomst waar we ons naar Donna Haraways mening allang in bevinden.
Feministisch manifest
Volgens de Amerikaanse academica gaat het bij cyborgs niet per se om de hoeveelheid bionische implantaten of microprocessoren die we aan ons lichaam toevoegen, maar om het geheel van menselijke verbeteringstechnologieën, en dus ook om die smartphone en die loopschoen. Het gaat om het idee dat onze relatie met technologie zo intiem is geworden dat we niet meer precies kunnen zeggen waar de mens stopt en de machine begint.
In haar spraakmakende essay argumenteert Haraway dat de cyborg traditionele tegenstellingen zoals organisch versus machinaal of nature versus nurture overbodig maakt. Als de mens een natuurlijk product is, is hij onveranderlijk, maar als hij een cyborg is, kan hij zijn identiteit en seksualiteit met de juiste tools zelf samenstellen. Geen wonder dat A Cyborg Manifesto een feministische sleuteltekst werd. Plots waren vrouwen niet langer door de natuur voorgeprogrammeerd om de afwas te doen en voor de kinderen te zorgen, maar konden ze hun programma zelf bepalen.
Haraway gaat trouwens nog verder door te beweren dat we, als de cyborgs die we allemaal zijn, niet enkel vrij zijn om onszelf te construeren, maar dat onze geest meer bepaald wordt door de mate waarin we ons onderdompelen in onze netwerken dan door de natuur. Wie in Oshii’s Ghost in the Shell uit 1995 zag hoe Kusanagi er uiteindelijk vrijwillig voor kiest om haar bewustzijn – het enige wat haar enigszins menselijk maakt – te linken aan een groter netwerk, begrijpt dat iemand gretig heeft zitten grasduinen in het werk van mevrouw Haraway. Dat verklaart ook de cameo, of de hommage, in de vervolgfilm.
Al verklaart het niet helemaal waarom in die sequel iemand boos ’total bullshit’ roept na een lange filosofische uiteenzetting van het aan Haraway refererende personage. Dat heeft dan weer alles met de tepels van Scarlett Johansson te maken.
Cybernetische babes
Wie de trailer van Rupert Sanders versie van Ghost in the Shell al heeft gezien, heeft zich al even afgevraagd of Scarlett Johansson, die majoor Kusanagi speelt, in haar blootje van gebouwen en door vensterramen springt. Voor wie de trailer nog niet zag: dat doet ze niet. Ze draagt namelijk wat specialisten ‘een vleeskleurig silicone camouflagepak’ noemen. Dat sluit nauw genoeg op haar lichaam aan om puberjongens en hun vaders te doen zweten in hun bioscoopstoelen, maar bedekt ook netjes haar tepels, zodat promobeelden uit de film wel nog vlot gedeeld en geliket kunnen worden op Facebook en Instagram.
In de manga- en animeversies vindt majoor Kusanagi het vaak helemaal niet nodig om haar artificiële lichaam van enige kledij te voorzien. Nu draagt zij ook daar weleens een strak camouflagepak, maar daarin zijn haar tepels wél te zien. Het lijkt een detail, maar dat zijn tepels natuurlijk nooit. Donna Haraway gebruikt in haar manifest de cyborg als een manier om zich een wereld zonder gender in te beelden. Een wereld waarin seks en sekseverschillen niet enkel gaan over voortplanting, en vrouwen dus niet door hun moederrol bepaald worden. Logisch, want cyborgs worden gemaakt, niet geboren. In Oshii’s tekenfilm heeft majoor Motoko Kusanagi dan ook effectief de geslachtsorganen van een barbiepop. En wie een beetje vertrouwd is met de producten van Mattel weet dat er bij die dingen niks te grabben valt dat de menselijke voortplanting vooruit kan helpen. Alleen heeft Oshii’s Kusanagi dus wel nog een paar compleet overbodige en vaak prominent in beeld gebrachte tepels. Dat de cyberfeministen achter de liveactionversie van Ghost in the Shell haar lichaam dus nog verder deseksualiseren door zelfs daar komaf mee te maken, valt alleen maar te bewonderen. Als het geen total bullshit was, natuurlijk.
De verdwenen tepels van Scarlett Johansson hebben namelijk niets te maken met de feministische agenda van de makers. Het is niets meer dan een delicate evenwichtsoefening tussen genoeg tonen om geile bioscoopbezoekers te lokken en zodanig veel laten zien dat de iets preutsere thuisblijven. Om diezelfde reden moest in de animeversie van Oshii de vagina van de majoor verdwijnen, want in de originele strips van Shirow wordt er door de cyborgs soms heftiger gevingerd dan op lesbianpornvideos.com.
Waarom een menselijk bewustzijn in een volledig artificieel lichaam er überhaupt moet uitzien als een vrouw staat ook nog open voor discussie. Maar een personage naar Donna Haraway vernoemen in een film die elk idee over cyborgs uit haar tekst haalt – behalve het feminisme – is in ieder geval een tikkeltje misplaatst. Om niet te zeggen dat het gewoon total bullshit is.
Witwaspraktijken
Hoewel Oshii vragen over gender uit zijn tekenfilm weerde, wordt in zijn Ghost in the Shell wél gefilosofeerd. De regisseur legt de actie, én de gratuite naaktloperij, bij momenten nagenoeg volledig stil om zijn personages complexe discussies te laten voeren over de ziel en over wat het betekent mens te zijn in een wereld waarin je bewustzijn kan worden geüpload in een gefabriceerd lichaam. Het zijn vragen die door alle technologische ontwikkelingen sinds de release van de film in 1995 alleen maar dwingender zijn geworden. En het ziet ernaar uit dat Rupert Sanders en zíjn Ghost in the Shell-team ze samen met de tepels van Scarlett overboord zullen gooien.
Ghost in the Shell lag al onder vuur omdat het een toonbeeld zou zijn van whitewashing, het fenomeen waarbij blanke acteurs gecast worden in niet-blanke rollen. Dat Scarlett Johansson het iconische personage Motoko Kusanagi speelt, zette onder anderen bij Aziaten en Aziatische Amerikanen heel wat kwaad bloed. Nu is er in dit geval wel enige onenigheid over de precieze afkomst van de majoor en zien vrouwelijke personages in manga en anime er sowieso uit als fictieve wezens. Als dan toch iemand gezocht wordt om een soort sekspop te spelen met ogen die bijna even groot zijn als haar elke vorm van menselijke fysiek tartende borsten, dan kan dat net zo goed Scarlett Johansson zijn. Bovendien is Motoko een cyborg en heeft ScarJo net op dat gebied de laatste jaren al heel wat ervaring opgedaan met rollen als alien in Under the Skin, een pratend besturingssysteem in Her en een psychokinetische supervrouw in Lucy.
Als al het reeds beschikbare beeldmateriaal van de nieuwe Ghost in the Shell een correcte weergave is van wat in de film zal volgen dan zal het ‘witter dan wit’-wassen nog het minste probleem worden. Veel kwalijker is dat de erfenis van Masamune Shirow en Mamoru Oshii niet alleen seksueel maar ook intellectueel opgepoetst wordt.
GHOST IN THE SHELL
Vanaf 29/3 in de bioscoop.
Donna Haraway is op 30/3 en 31/3 te gast in Bozar. Alle info: www.bozar.be.
door Sam De Wilde
De verdwenen tepels van Scarlett Johansson hebben niets te maken met feminisme. Ze moeten bezoekers lokken of net afschrikken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier