DE TRAUMFABRIK: VAN TROTS NAAR SCHAAMTE, EN TERUG

Van grandioze stomme films, over de eerste glansrol van Marlene Dietrich tot ranzige nazipropaganda: de Duitse filmfabriek UFA heeft een bewogen geschiedenis. Op de vierde editie van het UFA Film Nights festival in Bozar wordt er opnieuw met trots mee uitgepakt.

Op drie jaar tijd zijn de UFA-filmnachten in Bozar uitgegroeid tot een evenement waar filmliefhebbers naar uitkijken. Je krijgt dan ook dubbele waar voor je geld: een vertoning van een fascinerend meesterwerk én een uniek concert. Dit jaar laat triphopper DJ Spooky zijn verbeelding los op Faust (1926) van Friedrich Wilhelm Murnau. Het ensemble Trioglyzerin liet zich inspireren door Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926) van Lotte Reiniger, de eerste lange animatiefilm uit de geschiedenis en meteen een klepper. Het in filmmuziek gespecialiseerde Brussels Philharmonic hoor je aan het werk tijdens Der müde Tod (1921) van Fritz Lang. Met de prestigieuze filmconcerten zet het internationale mediaconcern Bertelsmann het verleden van UFA in de verf. Een glorieus maar beschamend verleden.

De geschiedenis van Universum Film Aktiengesellschaft weerspiegelt de geschiedenis van het Duitsland van de 20e eeuw. UFA is in 1917 een idee van de Pruisische militaire elite. Die gelooft in het potentieel van het nieuwe medium film om de massa te beïnvloeden. Na de bittere nederlaag in de Eerste Wereldoorlog komen veel UFA-aandelen bij de Duitse bank terecht en wordt het commerciële aspect belangrijker. Het bedrijf stort zich op de volledige filmsector en brengt eigen films uit in eigen bioscopen. Voor de eerste successen tekent een enorm talent: Ernst Lubitsch. Dezelfde Lubitsch die later Hollywood groot zal maken met superieure komedies als Ninotchka (1939), The Shop Around the Corner (1940) en To Be or Not to Be (1942). Hij ligt ook aan de basis van wat de specialiteit van UFA wordt: grote spektakels in imposante historische of exotische decors.

Vernieuwend en experimenteel

Op enkele jaren tijd groeit UFA uit tot een heel bedrijvige Traumfabrik. De studio’s in het Berlijnse Babelsberg doen niet onder voor hun Amerikaanse tegenhangers. UFA produceert vooral films die doen dromen en de economische en sociale problemen in de Weimarrepubliek doen vergeten. Maar uiteindelijk is de monopolist zo groot dat films van diverse pluimage het daglicht zien, ook artistieke, geïnspireerde, vernieuwende films. De groteske schaduwen en scheve decors van het huiveringwekkende Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) van Robert Wiene zorgen voor een vroeg hoogtepunt in de expressionistische cinema. F.W. Murnau draait Faust, een voor de internationale markt bestemde prestigeproductie die de troeven van de deutsche Filmkunst uitspeelt: grote acteurs als Emil Jannings, technische spitsvondigheden, visuele referenties aan Caravaggio, Caspar David Friedrich, Vermeer en oud-Duitse romantiek. Fritz Lang geeft Amerika het nakijken met de spannende Dr. Mabuse-films en het kunstzinnige Der müde Tod. Met Metropolis (1927) brengt hij de Traumfabrik dan weer aan de rand van de afgrond. Vandaag vinden we dat een fabuleuze sciencefictionfilm over de clash tussen een zwoegende arbeidersmassa en de elite en bewonderen we de futuristische architectuur waarmee Lang een onbestemd angstgevoel creëert. Maar in 1927 moet niemand weten van de superproductie met 36.000 figuranten en 620 kilometer pellicule. Lang houdt er de reputatie aan over dat hij UFA ruïneerde. Ene Adolf Hitler is wel onder de indruk en biedt hem via nazipropagandist Joseph Goebbels aan de Duitse filmindustrie te leiden. Lang maakt zich uit de voeten en zet zijn carrière in Amerika verder. Om het bankroet te vermijden, sluit UFA in 1927 een wurgcontract met de Amerikaanse studio’s Paramount en Metro-Goldwyn-Mayer. Voortaan is UFA verplicht om in haar bioscopen massaal Amerikaanse producties te vertonen.

Ranzig antisemitisme

In 1930 scoort UFA een wereldhit met Der blaue Engel, het grimmige verhaal van een eerbiedwaardige professor die zijn ondergang bespoedigt door verliefd te worden op een nachtclubzangeres. Haar vertolking van Lola maakt van Marlene Dietrich op slag een legende. Net als Lang, Murnau, Lubitsch en Billy Wilder vlucht ze naar Amerika. De nazi’s worden immers machtiger en palmen UFA helemaal in – deels om het bedrijf te gebruiken als propagandamachine. Joodse acteurs en werknemers worden geweerd. Onder de vleugels van de nazi’s rollen tot zeshonderd films per jaar van de band: veel entertainment met sterren als Zarah Leander en Hans Albers, maar ook ranzige antisemitische pamfletten. Na WO II zijn de Amerikanen koele minnaars van een Duitse filmreus. Het gros van de UFA-installaties bevindt zich bovendien in Oost-Duitsland, dat zijn eigen filmmaatschappij uit de grond stampt. UFA verbrokkelt in verschillende bedrijven en stichtingen, tot mediagigant Bertelsmann er vanaf 1964 heel wat van inpalmt. Vandaag gebruikt het de naam UFA voor zijn film- en televisieafdelingen en sponsort het de UFA Film Nights, die de gerestaureerde films opnieuw in de belangstelling plaatsen, mét live- muziek. Films uit de glorietijd van voor de nazificatie – dat spreekt voor zich.

UFA FILM NIGHTS

Op 15, 16 en 17/9 in Bozar, Brussel. Info: www.bozar.be

door Niels Ruëll

Met Metropolis bracht Fritz Lang UFA aan de rand van de afgrond.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content