Na een stilte van 5 jaar laat de politieke filmmaker Costa-Gavras nog eens van zich horen. En hoe. In ‘Amen.’ neemt hij één van de machtigste instituten ter wereld op de korrel: het Vaticaan.

Door Ruben Nollet

Amen. vanaf 6 maart in de bioscoop.

In de jaren ’70 en ’80 klonk de naam Costa-Gavras als een klok, maar de laatste tijd bleef het opvallend stil rond de uit Griekenland afkomstige Franse regisseur. Niet ongewoon voor een man die van de nadagen van zijn carrière geniet (hij staat voor de kaap van de 70). Bovendien vergt het soort cinema waar zijn voorkeur naar uitgaat misschien wel meer energie dan een mens zijn hele leven kan opbrengen. Costa-Gavras heeft immers naam gemaakt met uitgesproken politieke films, verhalen die zonder veel omwegen de vinger op de wonde durven te leggen. Hij gaf daarbij bovendien blijk van een resoluut internationale visie. Zijn voornaamste films op een rijtje: Z (1969) over de militaire coup in Griekenland. L’Aveu (1971) over de schijnprocessen in Praag onder het stalinisme. Etat de siège (1973), over de guerrilla-oorlog in Uruguay begin jaren ’70. Missing (1981), over een verdwenen politieke activist in Chili. Betrayed (1987), over extreem-rechtse paramilitairen in de Verenigde Staten. Music Box (1989), over een vermoede Hongaarse oorlogsmisdadiger. Of Mad City (1996), zijn vorige film, over een ontslagen museumbewaker die onder het oog van de nieuwscamera’s toeristen gijzelt.

In zijn nieuwste productie Amen., gebaseerd op een berucht toneelstuk van Rolf Hochhuth, neemt Costa-Gavras de weinig nobele houding van het Vaticaan tijdens de Tweede Wereldoorlog onder de loep. Ondanks de bewijzen dat de nazi’s de joden en de zigeuners uitroeiden, weigerde paus Pius XII, onder druk van zijn raadgevers, Hitler en zijn trawanten aan te klagen. Amen. vertelt het verhaal aan de hand van een historisch en een fictief personage. De echt bestaande Kurt Gerstein (Ulrich Tukur) is een katholieke SS-officier die te weten komt wat zich precies in de concentratiekampen afspeelt en die besluit om de buitenwereld op de hoogte te brengen. Ook bij de kerkleiders vindt hij geen gehoor; de enige die hem wil helpen, is Ricardo Fontana (Mathieu Kassovitz), een beloftevolle jonge priester (en verzonnen karakter).

Voor Costa-Gavras is Amen. zeker een (halve) terugkeer naar zijn vroegere vorm. Op de voorbije Berlinale zorgde de film alvast voor de nodige controverse met zijn opvallende affiche, die een hakenkruis en een kruisteken vermengt.

Intussen blijkt dat Costa-Gavras zijn doel niet gemist heeft. Paus Johannes-Paulus II heeft beslist dat binnen afzienbare tijd (hoogstens drie jaar) de archieven over die onfrisse periode uit de Vaticaanse geschiedenis helemaal publiek zullen worden gemaakt.

Amen. is in première gegaan op het Filmfestival van Berlijn, wat u moeilijk ‘neutraal terrein’ kunt noemen. Vond u dat belangrijk?

Costa-Gavras: Ik vond het essentieel om in Berlijn in première te gaan. Ik wou weten hoe het Duitse publiek op deze film zou reageren. Ik heb twee keer een voorstelling bijgewoond, één keer in het vroegere West-Berlijn, één keer in het vroegere Oost-Berlijn. Telkens mocht ik vaststellen dat iedereen twee uur lang aan het scherm gekluisterd was. Dat was een hele geruststelling. Er werd me verteld dat hier en daar heel negatieve recensies te lezen vielen, maar dat interesseert me niet. Voor mij telt het publiek.

De film is gebaseerd op een toneelstuk uit 1963. Waarom hebt u deze film pas nu gemaakt?

Costa-Gavras: Ik heb het stuk voor het eerst in 1964 in Parijs gezien, met mijn goeie vriend Michel Piccoli in de rol van Gerstein. Ik weet nog dat die opvoering destijds veel commotie veroorzaakte. Er waren toeschouwers die op het podium sprongen en de arme acteur die de paus speelde te lijf gingen. ( lacht) Ik heb het altijd een heel interessant toneelstuk gevonden. Toen we het idee opvatten om een verhaal te vertellen over de beulen in plaats van de slachtoffers, dacht ik meteen aan Hochhuths stuk. Het probleem was dat een Italiaans-Franse vereniging al einde jaren ’60 de rechten opgekocht had. Ik ben er zelfs niet in geslaagd te achterhalen welke die vereniging precies was. Heel mysterieus. De rechten zijn pas een jaar of vijf geleden vrij gekomen, samen met producer Claude Berri ben ik er meteen opgesprongen.

Denkt u dat deze film nog steeds dezelfde heftige reacties kan losweken?

Costa-Gavras: Nee, dat is onmogelijk. Het stuk heeft iets geweldigs gepresteerd. Het heeft een heel debat op gang getrokken en het Vaticaan ertoe gedwongen een groot deel van de archieven openbaar te maken. Jammer genoeg niet alle documenten, waardoor de dubbelzinnigheid blijft bestaan. Ik hoop dat mijn film de mensen aan het denken kan zetten. Reacties als in de jaren ’60 wil ik ook liever vermijden. Toen heerste er echt een opgehitst schandaalsfeertje, met fysiek geweld en manifestaties voor de theaters. Ik hoop op een nobeler en rustiger debat.

Om een verhaal als dit genuanceerd te vertellen, moet je alle kanten kennen. Begrijpt u waarom het Vaticaan zo gehandeld heeft?

Costa-Gavras: Het klopt wat je zegt. Om genoeg informatie in te winnen, hebben we de materie ook langs alle kanten bekeken,. Ik heb tonnen boeken gelezen over dit onderwerp en ben met veel mensen gaan praten die misschien een licht zouden kunnen werpen op die episode uit onze geschiedenis. Jean-Claude Grumberg, die mee verantwoordelijk is voor het scenario, deed hetzelfde. In de film proberen we ook zoveel mogelijk ieders beweegredenen te verklaren.

Wat ik zeker weet, is dat de Kerk geen woord gezegd heeft, en niet alleen tijdens de oorlog. Ze zijn stom gebleven toen Hitler aan de macht kwam, een hele reeks anti-joodse wetten uitvaardigde en de synagogen begon te vernietigen. Daar heeft de Kerk totaal niet op gereageerd. Tenminste, niet als instituut. Er waren individuele priesters of bisschoppen die aan de alarmbel trokken, maar zonder gevolg.

Maar begrijpt u waarom de meerderheid niets gezegd heeft?

Costa-Gavras: ( zucht) Weet je, een commissie heeft al de archieven van het Vaticaan onderzocht, in een poging om een verklaring te vinden. Die commissie is uit elkaar gegaan zonder antwoord. Ik heb zelf ook geprobeerd, de denkwijze van Paus Pius XII te begrijpen, zij het zonder kennis van die archieven. Ik denk dat de film hier en daar toch probeert om de context te schetsen. Dat de paus in alle omstandigheden neutraal moet blijven om de vrede te kunnen onderhandelen, bijvoorbeeld. Dat de Kerk bang was dat de nazi’s het Vaticaan zouden vernielen of hun woede op de christenen zouden koelen. Elk had wel zijn redenen, net zoals de geallieerden, die evenmin gereageerd hebben. Iedereen legt ook uit waarom hij liever afwacht dan ingrijpt. Op de duur neigt die uitleg naar een alibi. Maar de echte reden waarom de paus afzijdig is gebleven, ken ik niet.

U heeft een carrière gemaakt met politieke films. Hebt u nog steeds de ambitie om verandering teweeg te brengen?

Costa-Gavras: Ik heb nooit gedacht dat een film de samenleving zou kunnen veranderen. Ik hoop trouwens van niet, want dan zou het een vreselijk wapen kunnen zijn. Maar zelfs als je geen verandering kan brengen, moet je vertellen wat er aan de hand is. Dat is al een eerste stap. En zolang ik de middelen vind, zal ik dat blijven doen.

Heeft het punt achter de titel een specifieke betekenis?

Costa-Gavras: Ja, maar dit uitleggen, is niet mijn taak. Iedereen moet voor zichzelf een verklaring zoeken. ( lacht)