Meer dan een kwarteeuw heeft Martin Scorsese moeten knokken om zijn droom op het doek te krijgen. De calvarietocht van ‘Gangs of New York’.

1970 Op bezoek bij vrienden in Long Island ontdekt Martin Scorsese in hun bibliotheek The Gangs of New York, een boek van Herbert Asbury uit 1928. Met deze ‘informal history of the underworld’ schrijft Asbury de kroniek van de met knuppels en bijlen gewapende bendes die in de tweede helft van de negentiende eeuw het gebied van Five Points (zo genoemd naar de hoeken van drie kruisende straten die niemand nu nog precies weet te lokaliseren) in Lower Manhattan onveilig maken. Ze droegen rare hoofddeksels, noemden zichzelf de Know Nothings, Plug Uglies, Bowery B’Hoys en Dead Rabbits en hokten samen in vervallen brouwerijen en stinkende krotten vol ongedierte. Zelfs Charles Dickens (als chroniqueur van de Engelse onderklasse toch wat gewend) reageerde geschokt toen hij Five Points met een bezoekje vereerde. ‘All that is loathsome, drooping and decayed is here’, schreef hij over het allegaartje van schooiers, hoeren, gauwdieven en rumverslaafden dat samen met de loslopende varkens door de modder ploeterde. De ‘Nativists’, overwegend afstammelingen van Nederlandse en Engelse settlers, reageerden erg brutaal op de grote Ierse immigratiegolf vanaf de jaren 1840 (wekelijks ontscheepten aan de East Side- dokken 15.000 Ieren, op de vlucht voor de grote aardappelschaarste van 1846). De haat van de Yankees voor vreemd volk werd ook aangewakkerd door religieuze motieven: angst van de protestantse bevolking voor de Ieren die hun rooms-katholieke erfenis en aanhankelijkheid aan de paus mee importeerden. Terwijl de bendes slaags met elkaar raakten, woedde op de achtergrond ook de Burgeroorlog (1861-1865) tussen Noord en Zuid, met als directe aanleiding de afschaffing van de slavernij. De twee conflicten vloeiden samen in de ultragewelddadige Civil War Draft Riots van 1863 die Lower Manhattan in rep en roer zetten, een incident waar ook de meeste Amerikanen geen fluit van afweten. Daarin kwam het plebs in opstand tegen de massale rekrutering van jonge mannen voor de Burgeroorlog (alleen wie driehonderd dollar had, kon zich vrij kopen van zijn oproepingsbevel), sloegen de armoezaaiers in de rijke wijken Uptown aan het plunderen en kwam het tot een bloedig treffen met de soldaten van de Unie. De rebellen koelden ook hun woede op de ‘negers’ die ze als de oorzaak zagen van alle oorlogsellende; ze staken een weeshuis voor zwartjes in brand en knoopten zwarte mannen op aan lantaarnpalen.

1972 Scorsese leert in Los Angeles aankomend scenarist Paul Schrader kennen en zegt dat hij ervan droomt twee boeken te verfilmen: The Last Temptation of Christ (wat hij uiteindelijk zal doen in 1988, naar een scenario van Schrader) en The Gangs of New York. Schrader vindt dit wat hoog gegrepen voor een beginnend ci-neast die net voor Roger Corman de drive-in ‘ exploitation’-prent Boxcar Bertha draaide. Robbie Robertson, de muzikant met wie Scorsese bevriend geraakte, vindt Gangs ideaal voor hem omdat het een verborgen New York laat zien ( ’the skankiest, most corrupt armpit in the world’).

1977 Jay Cocks, Scorseses beste vriend en filmjournalist bij Time schrijft een eerste filmbewerking van The Gangs of New York. Scorsese heeft intussen Alice Doesn’t Live Here Anymore en Taxi Driver gemaakt. Hij en Cocks dromen van een Gangs-reeks waarvan het eerste deel eindigt met de Drafts Riots in New York van 1863; in deel twee helpen de personages mee aan het bouwen van de Brooklyn Bridge.

In juni verschijnt in Variety een paginagrote advertentie waarin Scorsese The Gangs of New York aankondigt als zijn eerstvolgende project. Scorsese en Cocks verwerken in Asbury’s plotloze kroniek een traditionele wraakqueeste. De fictieve jonge Ierse immigrant Amsterdam Vallon wint het vertrouwen van de leider van de ‘Nativists’, de authentieke William Cutting, bijgenaamd Bill the Butcher, die ook de moordenaar is van zijn vader, de chef van de verboden Dead Rabbits. Terwijl hij zijn wraakplannen smeedt, kruist Amsterdam ook het pad van straatdievegge Jennie Ever-deane die een schimmige band heeft met Bill the Butcher.

De studio’s laten deze kelk echter aan zich voorbijgaan, vanwege ’te groot, te duur, te gek en te gewelddadig’, herinnert Cocks zich.

1989 Scorsese besluit de relatie tussen de held en de schurk complexer te maken: tussen Bill the Butcher en Amsterdam Vallon moet ook een vader-zoon- relatie groeien.

1993 Cocks heeft een herwerkt script klaar. ‘I never believed it was going to get made’, zegt Scorsese nu.

1999 Superagent Mike Ovitz zoekt voor zijn zopas opgestarte nieuwe firma Artists Management Agency een pres-tigeproject, bezoekt in New York de set van Bringing Out the Dead en vraagt Scorsese: ‘What picture would you like to make? I have Leo DiCaprio.’

Nadat MGM, Warner en Fox bedanken, kan Scorsese zijn project slijten aan Miramax, de ministudio die in 1994 in handen kwam van de Disney Company. Miramax baas Harvey Weinstein (door New York Magazine ‘Emperor Miramaxus’ gedoopt) gaat de film produceren. Om de financiële risico’s zoveel mogelijk te beperken, worden de buitenlandse rechten voor 67 miljoen dollar doorverkocht aan de Engelse maatschappij Initial Entertainment Group. Miramax (dat de film ook zal verdelen in de VS) legt zelf 15 miljoen dollar bij; de resterende 15 miljoen dollar van het budget van 97 miljoen dollar worden opgehoest door Disneys Touchstone Pictures.

Herfst 1999 Weinstein weigert met het script van Cocks in zee te gaan, dat volgens waarnemers al te gewelddadig en verwarrend is. Scorsese moet zijn spitsbroeder laten vallen of de film wordt niet gemaakt. Hossein Amini ( The Wings of the Doves) ontfermt zich over het script.

November 1999 Nadat Robert De Niro het laat afweten (omwille van een hoederechtdispuut kan hij niet weg uit New York) wordt Daniel Day-Lewis gecast als Bill the Butcher. Voor Day-Lewis betekent het zijn comeback: na The Boxer (1997) had hij het acteren vaarwel gezegd en verdiende hij zelfs enige tijd de kost als schoenlapper in Firenze! Hij bereidt zich voor op zijn rol door bij een Londense slager dagenlang vlees te snijden. Hij en DiCaprio volgen ook lessen in messen werpen. Cameron Diaz, een andere cliënte van Michael Ovitz én een naam met box office ap-peal, vervoegt de cast in de rol van de ‘love-interest’.

December 1999 In de Romeinse Cinecittà-studio’s begint de constructie van de anderhalve kilometer lange sets van het negentiende-eeuwse New York.

April 2000 De geplande start van de opnamen wordt uitgesteld wegens scriptproblemen. Steven Zaillian ( Schindler’s List) herschrijft het scenario. Ook Amini schrijft een nieuwe versie. Kenneth Lonergan (schrijver-regisseur van You Can Count On Me) wordt ingehuurd om de karaktertekeningen aan te scherpen ( ‘I tried to make it a little less episodic and more character driven’)

September 2000 De camera’s rollen in Cinecittà, voor Scorsese een waar heiligdom waar een groot aantal van de Italiaanse klassiekers werden gedraaid die hij in zijn jeugd ontdekte op de kleine zwartwittelevisie in het ouderlijk appartement. Hier bracht Federico Fellini ook zijn heidens fresco Satyricon tot leven; een van de coproducers van Gangs is trouwens de Italiaanse veteraan Alberto Grimaldi, ook de producer van Fellini en Pasolini.

Weinstein, zelf een echte filmfanaat maar ook een weinig diplomatische onbeschofte vlegel, brengt zestien weken door op de set en gaat vaak in de clinch met Scorsese. Om berichten over ruzies op de set de kop in te drukken, geven Scorsese en Weinstein een perscommuniqué uit waarin ze zeggen hoe ’terrific’ hun werkrelatie wel is en hoeveel plezier ze aan hun samenwerking beleven. Cocks zegt later dat Scorsese zich ellendig voelde en het een vreselijke ervaring vond.

December 2000 Tijdens de kerstparty op de set krijgt de devote katholiek Scorsese van Weinstein een ongewoon cadeau: een gouden Davidster met de aanmaning ‘Think like a Jew’. ‘I’m trying’, antwoordt Scorsese op deze hint om zuiniger en sneller te werken.

Maart 2001 Zeer tegen de zin van Scorsese ( ‘I could have kept on shooting for an-other six years’) wordt na 137 dagen een punt gezet achter de opnamen. Scorsese heeft net niet genoeg tijd om de ultieme confrontatie tussen DiCaprio en Day-Lewis naar believen in te blikken en mag later de finale opnieuw draaien.

Om de meerkosten te drukken, is Scorsese bereid om een flinke hap (naar verluidt twee miljoen dollar) uit zijn salaris weer in de film te pompen. Ook DiCaprio zou vier miljoen dollar van zijn gage in de film geïnvesteerd hebben, in ruil voor een groter deel van de mogelijke winst.

Het bekvechten tussen Scorsese en Weinstein duurt voort tijdens de postproductie. Vooral Weinsteins bemoeienissen tijdens de montage (hij wordt niet voor niets Harvey Scissorhands genoemd) zetten kwaad bloed. Zelf weerlegt hij deze aantijgingen: ‘I’m not cutting for fun, I’m cutting for the shit to work.’

Scorsese is woedend als hij verneemt dat Weinstein een deel van het gemonteerde materiaal heeft bekeken voor hij daar zelf de kans toe kreeg.

Oktober 2001 Scorsese stelt een ruwe montage samen van drie uur veertig die de Miramaxtop alarmeert. ‘It doesn’t know what it wants to be, and it’s just a mess’, zo klinkt het bij Miramax.

Scorsese geeft toe dat het snijden van een film altijd een marteling is voor hem en dreigt zijn naam van de generiek te halen als hij zijn zin niet krijgt. Er is ook ruzie over het taalgebruik uit die tijd, omdat het immigrantentaaltje, inclusief allerlei rare accenten, niet verstaanbaar is voor de modale Amerikaan.

Weinstein is daarnaast verbolgen over enkele staaltjes van extreem geweld. Zo is er de scène waarin de bendeleden de oren afsnijden (of afbijten) van hun rivalen, hun buit in een grote kruik deponeren, waarna de oren als betaalmiddel dienen in de lokale kroeg. In een ander memorabel tafereel wordt een razende hond losgelaten op een meute ratten, tot groot jolijt van de gokkende omstanders.

In Scorseses kantoor op Park Avenue komt het tot een hoogoplopende ruzie met Weinstein die eist dat de lengte onder de drie uur blijft.

11 september 2001 Ofschoon dit volgens Scorsese niet haalbaar was, zou Gangs oorspronkelijk met kerstmis 2001 in de zalen komen. Tot Nine Eleven roet in het eten gooit. De aanslag op de WTC-torens en vooral de manier waarop New York zich schrap zet, met de heroïsche rol van brandweer, politie, hulpverleners en burgemeester Rudy Giuliani, maakt de tijd bijzonder ongeschikt voor een kritische kijk op de onstuimige ontstaansgeschiedenis van de stad, voor een lowlife-epos waarin brandweer, ordediensten en stadsbestuur door en door corrupt zijn, de armen elkaar naar het leven staan, de Madison Avenue-rijken doen alsof er geen vuiltje aan de lucht is en de Draft Riots een bloedbad aanrichten in Lower Manhattan.

De uitgestelde release geeft Scorsese een extra jaartje om zijn film te stroomlijnen maar het lange wachten doet ook de negatieve geruchtenmolen op volle toeren draaien. Gangs wordt gretig vergeleken met andere roemruchte uit de hand gelopen superproducties (van Greed over Cleopatra tot Hea-ven’s Gate) maar is in de annalen van de uit de pan swingende budgetten zeker geen recordhouder. Oorspronkelijk begroot op 97 miljoen dollar kost de film volgens Scorsese uiteindelijk rond de 105 à 108 miljoen dollar.

Mei 2002 Op het filmfestival van Cannes wordt tijdens een galavertoning een sneak preview getoond van twintig minuten uit Gangs of New York, in aanwezigheid van Scorsese, Cameron Diaz en Leonardo DiCaprio. De persconferentie voor een film die nog niet af is, zorgt voor de grootste toeloop van journalisten op dit festival.

17 november 2002

Scorsese viert zijn zestigste verjaardag. Weinstein is een van de genodigden die het glas heffen op zijn gezondheid.

20 december 2002 Gangs of New York komt uit in de Amerikaanse bioscopen. Aanvankelijk stond Gangs gepland op 25 december, maar die dag verschijnt ook DiCaprio’s volgende film, het publieksvriendelijke Catch Me If You Can van Steven Spielberg in de bios-coop. Na wat getouwtrek tussen de twee studio’s wordt de Amerikaanse release van Gangs vijf dagen vervroegd.

De film duurt welgeteld 2 uur en 38 minuten. Op het festival van Cannes vertelde Scorsese nog dat Elmer Bernstein de score aan het schrijven was, maar nu prijkt Howard Shore op de generiek.

Mocht het publiek het laten afweten, dan zal Scorsese de schuld niet op Weinstein steken: ‘Whatever we took out, we took out… I have total responsability. I signed it’, zegt Scorsese.

Er komt ook geen langere versie op dvd. Scorsese: ‘This is the director’s cut. For better or for worse, this is the result.’

Eind goed al goed: Gangs of New York is het nieuwe meesterwerk van Martin Scorsese.

(P.D.)