Ze was zijn actrice, daarna zijn vlam en vervolgens zijn vrouw. Tot ze het beu werd de zijne te moeten zijn en hij voor een ander koos. Einde verhaal? Nej. Een nieuw begin. Liv Ullmann en Ingmar Bergman stopten nooit met elkaar te inspireren.
Het is een dubbel gewaarschuwde Liv Ullmann die, zomer 1965, met Ingmar Bergman op een rots zit op het eiland Fårö. Dat de gevierde filmregisseur al vier huwelijken achter de rug heeft waarop hij zijn scènes baseert en al een stuk of zes kinderen heeft naar wie hij amper omkijkt, is geen geheim. De pers schrijft er vaak liever over dan over zijn strenge films over doodsangsten, Gods afwezigheid en onmogelijke relaties. Ook Ullmanns boezemvriendin en tegenspeelster waarschuwt voor Bergmans gewoonte om verliefd te worden op zijn actrices: Bibi Andersson spreekt uit ervaring. Ze is zijn muze geweest, ze heeft met hem geslapen, maar de relatie hield niet stand. Toch blijft ze voor hem werken. Je kunt veel van de Zweedse grootmeester zeggen – dat hij niet altijd even aangenaam is om mee samen te wonen en dat hij zijn vrouwen makkelijk verlaat – maar niet dat hij zijn vrouwen dumpt. Hij houdt hun carrières in de gaten, helpt hen waar dat kan, blijft met hen samenwerken.
Ullmann slaat alle waarschuwingen in de wind. De grote Ingmar Bergman heeft haar uitgekozen om tegenover Bibi Andersson te staan in zijn nieuwste film, Persona (1966). Het is een moeilijke rol: Ullmann moet een actrice met een inzinking spelen die geen woord meer uit haar mond krijgt.
Bergman neemt haar mee naar een rots wanneer de opnames even stil liggen. Hij vertelt over de droom waarin hij tegen haar zegt: ‘Jij en ik zullen pijnlijk verbonden zijn.’ Volgens Ullmann is hij er niet op uit haar te verleiden. Maar verleid is ze. ‘Ik wist toen niet beter. Ik geloofde alles wat hij zei. Wat hij zei, moest wel waar zijn.’ Bibi Andersson is niet jaloers. Integendeel: ze lokt Bergmans beroemde cameraman Sven Nykvist weg zodat de twee wat meer alleen kunnen zijn.
Wanneer de opnames erop zitten, weten Bergman en Ullmann niet meteen hoe het verder moet. Hij is 47, zij twintig jaar jonger. Zij keert terug naar haar echtgenoot in Oslo, hij naar zijn toenmalige echtgenote, concertpianiste Käbi Laretei. Die vindt dat hij zijn verliefdheid moet uitleven om daarna weer bij haar te komen. Maar Bergman en Ullmann blijven elkaar opzoeken. Haar jeugdigheid laat hem zijn rebelse kant herontdekken. Hij ruilt zijn deftige kleren voor zijn oude leren jas. Hij filmt haar terwijl ze zwanger is van hun dochter Linn. Die beelden zijn zowat het enige lichtpunt in het verschrikkelijk sombere Het uur van de wolf (1968). Ullmann verlaat haar man en trekt bij Bergman in. Linn wordt geboren.
Artistiek gaat het hen voor de wind. Schaamte (1968), Het uur van de wolf, Een passie (1969): Ullmann neemt de hoofdrollen over van Bibi Andersson, die ze had overgenomen van Ingrid Thulin, Harriet Andersson of Eva Dahlbeck. Ullmann wordt door het arthousepubliek op handen gedragen. Haar ongelofelijke naturel, de onuitgegeven combinatie van kracht en kwetsbaarheid, haar gave om naakte emoties te laten zien en haar wonderlijke gezicht worden zeer op prijs gesteld. Voor Bergman is ze het ideale canvas voor zijn uit existentiële beslommeringen opgetrokken kunst. Het is een gouden periode voor de Europese auteurscinema en Bergman en Ullmann zijn het koningskoppel.
Maar het leven van alledag gaat hen veel minder goed af. Geen vrouw maar een eiland is de echtbreker. Na de diepe existentiële crisis waar hij ten tijde van Het uur van de wolf mee worstelt, heeft Bergman zich teruggetrokken op Fårö. Dat eiland heeft hij ontdekt tijdens de opnames van Als in een donkere spiegel en, zoals gezegd, daar is de liefde tussen hem en Ullmann opengebloeid. Hij laat er een huis bouwen perfect afgestemd op zijn noden: een veilige haven, weg van de wereld. Heeft hij zijn ideale plek gevonden, voor Ullmann en hun jonge kind is het geen hemel op aarde. ‘Die vijf jaar op dat miserabele donkere eiland waren slopend’, aldus Ullmann.
Bergman duldt geen bezoekers, maar verdraagt evenmin dat Ullmann eropuit trekt. ‘We maakten veel ruzie. Over alles’, herinnert de actrice zich. ‘Ik werd kwaad telkens hij me probeerde te controleren.’ ‘Hij zegt hoe de dingen zijn en er is geen ruimte voor discussie.’ Ullmann vindt dat het eiland haar verandert in een nerveuze moeder. Zij wil trouwen. Hij niet. Verstikkende jaloezie, een hang naar absolute eenzaamheid, de neurotische neiging te blijven wroeten, te piekeren en vragen te stellen, nachtmerries die hij niet van zich kan zetten en andere demonen maken het samenleven met Bergman moeilijk. ‘Hevige gevechten over wat we kunnen en willen’, noteert hij. ‘Kleinigheden blaas ik op tot enorme geschillen die diepe barsten veroorzaken. (…) Ik wou dat ik het kon leren. Me niet te bemoeien met wat ze doet, niet mijn en haar zenuwen kapot te maken. (…) Haar niet steeds te vragen waar ze is geweest. (Ze zegt dat ze is wezen tanken. Dat duurt toch geen anderhalf uur?) (…) We hebben geen goede invloed op elkaar. Dat verdomde donker dat al zo lang en zo dicht om ons heen hangt, daar moeten we snel uit zien te komen, zodat we de dingen weer helder zien.’
Ze proberen de relatie te laten standhouden. Overwegen om niet de hele tijd samen te leven. Er worden lijstjes opgemaakt met afspraken en punten om aan te werken. Zij mag niet met opzet ruzie maken. Hij mag niet meer geringschattend doen over haar engagement voor Unicef, niet meer dingen zeggen als ‘jammer dat ze de wereld rondreist om kleine kinderen over hun bol te aaien in plaats van haar beroep uit te oefenen’. Elke zomer zullen ze met elkaar zes weken als gezin op Fårö verblijven. Mikael Timm geeft in zijn boek Ingmar Bergman: de lust en de demonen nog meer voorbeelden. ‘Een zuiver leven – een trouw leven – dat bestaat misschien wel niet, dat kun je elkaar misschien nooit beloven. Maar zolang je elkaars hand vasthoudt, raak je elkaar niet kwijt, zelfs geen moment. We moeten allebei zelf bepalen hoe we aan ons leven vorm willen geven, ook ons geheime, eenzame leven, maar in elk geval een leven dat gebaseerd is op het principe ‘mijn hand in jouw hand’ – ongeacht of die hand 100.000 kilometer van je verwijderd is, of naast je in bed ligt’, schrijft Bergman. Hij is niet altijd zo romantisch. Op de deur van de studeerkamer had Ullmann rozen geschilderd en hadden ze lieve woordjes voor elkaar geschreven. ‘Dat is uit de tijd dat we tegen elkaar begonnen te liegen’, vertelt Bergman bezoekers.
Tijdens de opnames van Kreten en gefluister (1972) begint Bergman in het grootste geheim een relatie met Ingrid von Rosen. ‘Ik heb er voor mijzelf zo’n afschuwelijke puinhoop van gemaakt. En ik voel soms vanbinnen een diepe weerzin tegen al mijn leugens. Als een soort misselijkheid.’ Na vijf jaar verlaat Ullmann haar eilandbewoner voorgoed. Hoe de relatie precies eindigt, is niet geweten. ‘Hij is te vroeg in mijn leven gekomen en ik te laat in het zijne.’ Von Rosen wordt Bergmans laatste vrouw. Ze kan hem 24 jaar rust en geborgenheid geven. Maar Ullmann blijft zijn muze.
Een paar jaar na de breuk komen Bergman en Ullmann op de proppen met Scènes uit een huwelijk (1973), een snoeihard echtscheidingsdrama over een vrouw die verneemt dat haar man een affaire heeft. Niemand die de bewering gelooft dat de film niet autobiografisch is, hij is hoogstens niet strikt autobiografisch.
De scheiding brengt hen gek genoeg dichter bij elkaar. ‘We werkten zoveel beter samen toen we vrienden werden – en we werden echt hele goede vrienden – dan toen we een relatie hadden.’ De wonden helen. De herinnering aan de zonnige dagen, intieme wandelingen komen terug. In menig interview preciseert Ullmann dat Bergman niet altijd de norse, getormenteerde man was die je op basis van zijn zwaarmoedige films verwacht, dat hij geweldig converseren kan en heel grappig kan zijn.
‘We vonden echte liefde: respect, vertrouwen, bewondering. Alles behalve seks’, zegt Ullmann. De behoefte om urenlang met elkaar te spreken, desnoods via de telefoon, is niet weg. Het verlangen om elkaars hand vast te houden komt terug. ‘Ik ben met al mijn vrouwen zeer goed bevriend. We hebben na een scheiding altijd geprobeerd ons te blijven omhullen met liefde en genegenheid. Als de wederzijdse eisen en het rollenspel verdwenen zijn, komen alle eigenschappen weer naar boven waar je ooit verliefd op bent geworden. Dan komen ook de oorspronkelijke gevoelens terug en kun je met elkaar buitengewoon interessante gesprekken voeren over de tijd die je samen hebt meegemaakt.’
Van aangezicht tot aangezicht (1976), Het slangenei (1977), Herfstsonate (1978): Bergman blijft Ullmann filmen. Meer dan eens speelt zij (en niet Max von Sydow of Erland Josephson) zijn alter ego.
BEGIN JAREN TACHTIG KONDIGT BERGMAN aan dat Fanny en Alexander (1982), een magistraal epos over zijn jeugdjaren, zijn laatste bioscoopfilm zal zijn. Man en muze hebben niettemin nog een laatste hoofdstuk voor de boeg, een waarin de rollen worden omgedraaid. In navolging van Bille August mag Ullmann een van Bergmans scripts verfilmen. Private Confessions (1996) is hem ingefluisterd door het ongelukkige huwelijk van zijn ouders. ‘Liv en ik hebben tijdens de montage veel ruzie gemaakt. Maar ten slotte heb ik het opgegeven. Mijn vriendschap met deze fantastische en merkwaardige vrouw is belangrijker dan ervoor te zorgen dat de film wordt zoals ik wil.’ Bergman buigt, Ullmann glundert. Zij die zich er ooit zorgen over maakte dat ze niets voorstelde zonder hem, slaagt erin om uit de schaduw te stappen van haar voormalige minnaar en leermeester.
De volgende film maakt dat nog duidelijker: Faithless (2000). Regie: Ullmann. Scenario: Bergman. Het gaat over een huwelijk dat versneld aftakelt wanneer Marianne haar echtgenoot bedriegt met een huisvriend en regisseur. ‘Het was zo persoonlijk getint dat ik er nauwelijks aan durfde te beginnen’, zegt Ullmann. Ze doet het wel helemaal op haar manier: ze legt het accent op de dochter – het kind van de rekening – en smokkelt het personage Ingmar Bergman in de film. De film eindigt met een opname van een eenzame man tegen de achtergrond van het rotsachtige strand van Fårö. Hij is haar inspiratie geworden. Dat haar film de zijne in de verste verte niet evenaart, is van geen tel. Ze staat op haar eigen benen. Het staat een allerlaatste samenwerking niet in de weg – eentje om het af te leren. Voor de Zweedse televisie regisseert Bergman een laatste film. Het bittere Saraband (2003) was een soort vervolg op het beruchte Scènes uit een huwelijk. Liv Ullmann en Erland Josephson hernemen hun personages.
Hun romance duurde geen vijf jaar, hun artistieke samenwerking en vriendschap meer dan dertig. In juli 2007 is Ullman net op tijd in Fårö om Bergman te begroeten voordat hij voor eeuwig inslaapt.
VOLGENDE KEER
David Lynch & Laura Dern
DOOR NIELS RUËLL
Ingmar Bergman
‘IK WOU DAT IK HET KON LEREN. ME NIET TE BEMOEIEN MET WAT ZE DOET, NIET MIJN EN HAAR ZENUWEN KAPOT TE MAKEN.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
