Toen hij in 2000 debuteerde met Last Resort werd Pawel Pawlikowski ingehaald als een baken van de new British cinema. Met het intieme en ontroerende Ida keert hij nu terug naar zijn Poolse roots. ‘Maar mijn non is een allesbehalve gelovige hipster.’ ?
Kort na de millenniumwissel vestigde de in Polen geboren Pawel Pawlikowski (°1957) zijn reputatie als een van de hottest filmmakers in Britain met twee parels. Hij leerde de stiel in de jaren tachtig met een reeks opmerkelijke BBC-documentaires. Doorbreken deed hij met Last Resort (2000), een drama over een Russische vluchtelinge die met haar zoontje tracht te overleven in een verlaten Engels kuststadje; bevestigen met My Summer of Love (2004), een bitterzoet liefdesverhaal over de lesbische romance tussen een upper en een middle class meisje uit Yorkshire.
Hoewel hij daarmee aansluiting vond bij de kitchensinktraditie van collega’s als Ken Loach en Mike Leigh, en de projecten voor het uitkiezen had, bleef het daarna een tijdje stil rond Pawlikowski, die op zijn veertiende het communistische Warschau inruilde voor het bruisende Londen – zijn ouders scheidden toen hij nog een kind was en zijn moeder hertrouwde met een Brit. In 2011 draaide hij in Parijs The Woman in the Fifth, een thriller met Ethan Hawke en Kristin Scott Thomas in de hoofdrollen. Maar het resultaat van dat Frans-Britse uitje was n’importe quoi.
Met zijn nieuwste prent Ida, een kleinood dat in het Verenigd Koninkrijk en elders al meermaals in de prijzen is gevallen, keert Pawlikowski terug naar zijn Poolse roots. En gelukkig ook naar zijn vroegere vorm. ‘Naarmate ik ouder werd, is Polen me opnieuw meer en meer beginnen te fascineren’, aldus Pawlikowski, die al twee jaar weer in Warschau woont.
Ida is de eerste langspeler die hij in zijn geboorteland heeft gedraaid, een ingetogen, in zwart-wit gefotografeerde ode aan de vroege sixties. ‘Die overgangsperiode herinner ik me vaag uit mijn kindertijd’, zegt Pawlikowski, die zich daarbij ook baseerde op oude familiealbums. ‘Het was een periode die barstte van de energie: het communisme bloeide open, goede jazz- en popmuziek maakte haar intrede, en er doken hippe jongeren op die dweepten met kunst, cinema en theater.’
Tegen die achtergrond volgt Pawlikowski de jonge wees Anna, die op het punt staat haar geloftes als non af te leggen, maar plots van haar enige nog levende familielid – de vrijgevochten ex-activiste Wanda – te horen krijgt dat ze van Joodse komaf is en eigenlijk Ida heet. Wat volgt, is een roadtrip door naoorlogs Polen waar beide vrouwen geconfronteerd worden met de geheimen van hun familie en de ontberingen van die familie tijdens de nazibezetting, terwijl ze in het reine proberen te komen met zichzelf.
Hoewel Pawlikowski thema’s als de Holocaust, kerk en staat aansnijdt, is Ida allesbehalve een politieke aanklacht of een persoonlijke afrekening – zelfs al heeft Pawlikowski langs vaders kant Joodse voorouders en kwam zijn grootmoeder om in Auschwitz. ‘Laat ons zeggen dat ik uit een familie vol mysteries en contradicties kom, en voor het grootste deel van mijn leven in een soort ballingschap heb geleefd. Kwesties als identiteit, familie, religie en geschiedenis liggen me na aan het hart.’
Bovendien wilde Pawlikowski al langer een film maken over een non die ontdekt dat er een Joodse ziel onder haar kap schuilt. ‘Eerst zou ik het verhaal in 1968 situeren. Maar het script, dat meer opgevat was als een politieke thriller, werd me iets te schematisch. Dus heb ik Ida een tijdje aan de kant geschoven, en ging ik in Parijs The Woman in the Fifth draaien.’
Waar Pawlikowski ook nieuwsgierig naar was, is de kwestie van nationale identiteit. En vooral: wat het betekent om Pools en katholiek te zijn? ‘Momenteel woedt er een fel debat over de Poolse identiteit. Na de Russische bezetting in de Tweede Wereldoorlog werd het christendom in Polen een soort bewaarder van die identiteit. Maar tegelijk legde het ook heel wat beperkingen op. (pauzeert) Maar laten we vooral niet te fel afwijken: Ida gaat niet dáárover. Ik wilde in de eerste plaats een aangrijpende film maken met indringende personages. Als ik een issue wil tackelen, schrijf ik wel een bloody book.’
Na heel Polen te hebben afgeschuimd op zoek naar de ideale Ida koos Pawlikowski de onbekende Agata Trzebuchowska, die nog nooit in haar leven geacteerd had – en zelfs niet wilde acteren. ‘Een bevriende regisseuse (Malgorzata Szumowska, van het recente In the Name of, over een jonge priester met homoseksuele gevoelens, nvdr.) spotte Agata in een café in Warschau. Ik woonde toen in Parijs, dus liet ik me een iPhone-foto van het meisje doorsturen. Op het eerste gezicht kwam ze totaal niet in aanmerking: een hipster met vintage kleren en een ultracoole attitude – niet je doorsneemoeder-overste. Bovendien was ze een militante feministe en allesbehalve gelovig. Toen ik haar op auditie liet komen, straalde ze echter een tijdloze kracht en intelligentie uit die spot-on was voor de rol van Ida.’
Ook de flamboyante Wanda (Agata Kulesza) is niet wie ze lijkt. Voor haar inspireerde Pawlikowski zich op de vrouw van een professor economie die hij in de jaren tachtig in Oxford had leren kennen. ‘Een warme, genereuze dame die me soms uitnodigde om bij haar thuis te komen eten. Toen ik tien jaar later in het BBC-nieuws vernam dat de Poolse regering haar uitlevering vroeg, was ik gechoqueerd. Bleek dat ze in de jaren vijftig een stalinistische rechter was die tienduizenden onschuldige mensen de dood had ingejaagd in schijnprocessen. Die paradox achtervolgt me al jaren.’
Over zijn eigen religieuze overtuiging blijft Pawlikowski diplomatisch: ‘Ik ben katholiek opgevoed. Ik heb geen bezwaar tegen religie als een universeel en transcendentaal bindmiddel, wel tegen georganiseerde religie. Als kerkelijke instituties de macht krijgen, zoals nu het geval is in Polen, is dat geen prettig plaatje. Maar wanneer religie fungeert als een soort undergroundbeweging, vind ik dat ze wél nuttig en zinvol kan zijn.’
Pawlikowski werkt momenteel alweer aan zowel een Britse als aan een Poolse film. Helemaal teruggaan naar de roots zit er echter vooralsnog niet in. ‘Mijn kinderen wonen nog in Engeland. Bovendien, er leven tegenwoordig meer Polen in Londen dan in Warschau.’
IDA
Vanaf 12/2 in de bioscoop
DOOR ANDREAS ILEGEMS
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
