Schrijver, antropoloog, fotograaf, producer, radiomaker, talentscout, zanger, filosoof en concertorganisator: Alan Lomax (1915-2002) was het allemaal en meer. Ancienne Belgique brengt hulde aan – dixit Brian Eno – ‘een van de meest centrale figuren in de cultuur van de 20e eeuw’.

Meer dan vijf decennia lang verkende Alan Lomax de planeet met een bandopnemer. Onderweg verzamelde hij duizenden liedjes en interviews. Een halve eeuw geleden, in de zomer van 1959, trok hij samen met de Britse folkzangeres Shirley Collins naar het Diepe Zuiden van de VS voor een zoveelste muzikale ontdekkingsreis. De opnames die ze toen samen op band zetten, beïnvloedden onder meer Moby, The Rolling Stones, Bob Dylan en The White Stripes.

Beethoven en Bach Samen

‘Het zijn de mensen die nooit of nauwelijks gehoord worden die 90.000 jaar menselijke geschiedenis en wijsheid in hun geheugen bewaren’, beweerde Lomax ooit in een interview. ‘Mijn hele leven heb ik obsessief gewijd aan het verzamelen van het bewijs.’ Een obsessie die hij met de paplepel naar binnen kreeg van vader John Lomax, leraar, professor en folkpionier. Alan is pas achttien als ze in 1933 samen anderhalf jaar lang de zuidelijke staten van Noord-Amerika afschuimen, een liedjesjacht doorheen het achtergestelde platteland en langs overvolle openluchtgevangenissen. In de Angola Prison Farm van Louisiana maken ze kennis met ene Huddie ‘Leadbelly’ Ledbetter, veroordeeld voor geweldpleging en moord, maar ook een begenadigd folkzanger. Een onontgonnen natuurtalent. Van Morrisson zal later zeggen: ‘Leadbelly was geen invloed, hij was dé invloed. Zonder hem had ik er waarschijnlijk nooit gestaan.’ Ook Robert Plant, Kurt Cobain, Janis Joplin en Pete Seeger zijn schatplichtig aan de grondlegger van de countryblues. ‘De performances van de gedetineerden in die state penitentiaries zijn pure dynamiet’, aldus Lomax. ‘Ze produceren meer emotionele warmte, kracht en nobelheid dan alle Beethovens en Bachs samen.’

De gevangenissongs van Leadbelly kwamen samen met duizenden andere field recordings van Lomax terecht in het Archive Of American Folk Song van de Library Of Congress, het oudste federale instituut van de Ver-enigde Staten en het collectieve geheugen van hun cultuurgeschiedenis. Daar vind je de eerste vastgelegde noten van de legendarische folkheld en Bob Dylans grote voorbeeld Woody Guthrie, en van grote bluesmannen als Muddy Waters, Honeyboy Edwards en Mississippi Fred McDowell, maar ook de muziek van gospelzangeressen als Bessie Jones en Vera Hall, van jazzpionier Jerry Roll Morton in New Orleans, plus calypso en steel drums uit de Caraïben, Schotse ballades, blanke protestantse hymnen, kindergezangen uit de Appalachen, banjo-orkesten en werkliederen van spoorwegarbeiders. In Europa bezoekt hij onder meer Italiaanse vissersdorpen, olijfplukkers in Spanje en Ierse klaagzangeressen. Het resultaat: een gigantisch archief dat de hoeksteen van onze moderne muziekcultuur vormt. Brian Eno: ‘Zonder Alan Lomax was er geen sprake geweest van een blues explosion, geen R&B-beweging, geen Beatles, Stones of Velvet Underground.’

American buffalo

Shirley Collins ontmoette Lomax eind jaren 50 op een feestje in Londen. Ze viel meteen voor deze stevig gebouwde, charmante en viriele man. ‘Hij deed me denken aan een American buffalo‘, zegt de nu 74-jarige folkzangeres uit Sussex. Collins vergezelde haar nieuwe liefde naar Amerika en assisteerde hem tijdens een trektocht door het Diepe Zuiden. Het relaas van die historische reis doet ze binnenkort in de AB.

Shirley Collins: ‘Alan had een aangeboren liefde voor de gewone man en diens muziek. Hij gaf oprecht om hun bestaan en straalde dat ook uit. Het was geweldig om te zien hoe ze openbloeiden in zijn gezelschap. Daarom was het zo belangrijk dat alle opnames in hun eigen omgeving plaatsvonden. Je kunt een arme katoenboer niet naar een studio in New York halen, hij zou verstijven van de schrik! Onze ontmoetingen waren gebaseerd op puur geluk en mond-tot-mondreclame. Er was geen tijd te verliezen want de oprukkende popcultuur dreigde authentieke volksmuziek weg te vagen. Mijn mooiste herinnering? Onze eerste ontmoeting met Mississippi Fred McDowell. Een buurman had hem getipt over onze aanwezigheid. Bij zonsondergang kwam hij recht van het veld uit het bos gewandeld, een prachtige, tengere man in denim overall met een gitaar in de hand. Zijn stem klonk zo geconcentreerd, zacht en krachtig tegelijk, en hij toverde een zinderende sound uit zijn instrument. Dat moment heeft mijn leven veranderd, maar ook het zijne. Fred toerde achteraf door heel Amerika en in Engeland ontmoette hij The Rolling Stones, die grote fans waren. Ze deden hem een zilveren lamé kostuum cadeau waarin hij uiteindelijk is begraven. ‘

Geld kregen de veelal verpauperde zangers en muzikanten die Lomax en Collins op band zetten niet voor hun performance, wel een officieel contract dat hen bij een commerciële release alsnog recht gaf op een deel van de koek. Dat draaide goed uit voor James Carter. In 1959 was hij een van de vele veroordeelden die Lomax in Texas voor zijn microfoon haalde. Samen met enkele anonieme broeders aan de chain gang zong hij Po’ Lazarus, een oude spiritual. In 2000 selecteerden de broertjes Ethan en Joel Coen die klaagzang voor de soundtrack van O Brother Where Art Thou?, een komedie met George Clooney en John Turturro. Die soundtrack werd dankzij drie Grammy’s een bestseller en leverde de nog bij leven zijnde en compleet verbijsterde Carter 41 jaar later zijn allereerste royalty cheque van 20.000 dollar op.

Was Alan Lomax de Robin Hood van de zingende werkmens? Shirley Collins verwoordt het zo: ‘Tegenwoordig is muziek big business, een industrie als een ander. Maar de roots van muziek liggen in de ziel van de mens, Alan was het mirakel dat ze nodig had om te overleven in haar meest pure vorm.’

Concertreeks: A Tribute To Alan Lomax

15/9 tot 27/10, op verschillende locaties

Filmcyclus: Alan Lomax

19-22/10, Cinematek, Brussel

Expo: Alan Lomax in Italië 1954-1955

26/8-11/10, Muziekinstrumentenmuseum, Brussel

Bekijk het volledige programma op www.abconcerts.be

Door Jonas Boel