Waarom de staking van de Amerikaanse scenaristen rond veel meer dan een loonbrief draait

In de Verenigde Staten is er nu al een tijdje een conflict aan de gang in Hollywood tussen schrijvers en studiobonzen. De staking onder Hollywoods script- en scenarioschrijvers zat er al even aan te komen, en borrelde reeds een paar jaar onder het oppervlak. Het gaat niet (alleen) om de lonen van film- en televisieschrijvers, maar ook om enkele meer structurele, zelfs existentiële, kwesties. Sommige stakers beweren dat de geest van film-als-kunst op het spel staat.

Elke drie jaar onderhandelt de WGA (Writers Guild of America), een soort vakbond voor scenaristen, met zijn tegenhanger voor producenten in de film- en televisiewereld (AMTNP) over een nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst. De onderhandelingen begonnen in maart, en hadden niet meer tijdig kunnen komen. Artificiële intelligentie raakt ook in de creatieve sectoren in een stroomversnelling, en dreigt daarin veel menselijke banen te vervangen. Dat ‘menselijke’ gepreciseerd moet worden, is deel van het probleem. Onder dat dreigend dystopisch scenario zouden de onderhandelingen begin mei een impasse bereikt hebben. Sindsdien is het overgrote deel van de Amerikaanse scenaristen aan het staken geslagen.

Op tafel lagen voorstellen voor minimumlonen, hoeveel schrijvers in een writers room mogen werken, hoe lang zij dat mogen doen, het inperken van de schjinzelfstandigheid, en de regulering van AI in het filmproces. Schrijvers willen hun vervanging door computers tegengaan, en willen dat zwart-op-wit op papier. Want wat betreft artificiële intelligentie zijn de voorspellingen grimmig. Rob Wade, kopstuk bij Fox Entertainment, windt er weinig doekjes om: ‘AI zal alles kunnen vervangen. Van monteren tot schrijven. Werkelijk alles.’ Binnen dit en een jaar zouden we weleens film in de zalen kunnen zien waarvan het scenario door artificiële intelligentie werd geschreven. ‘Geschreven’ zouden de stakers uiteraard tussen aanhalingstekens zetten, en daar wringt het schoentje dan ook. Veel creatievelingen voelen de bui dus al hangen. 

In een almaar uitdijdende entertainmentmarkt, waar de concurrentie van het televisie- en filmkijkend publiek moordender is dan ooit, en die dan nog eens moet gedeeld worden met sociale media en YouTube, telt elk paar ogen. De Amerikaanse filmindustrie was in 2021 om en bij de 31 miljard euro waard, ongeveer een derde van het wereldwijde totaal. Met de streamingmarkt komt daar nog eens 20 miljard bij. Film en televisie zijn lucratiever dan ooit, maar de centen worden evenzeer onder meer kanalen, streamingdiensten, distributeurs en productiehuizen verdeeld. Vele studio’s voelen groeiende druk om uitgaven zo sterk mogelijk te beperken, en dat gaat vaak ten koste van scenaristen.

Reputatieschade

Scriptschrijvers zijn het ook beu dat met de opkomst van streamingplatforms de afgelopen jaren studiobonzen die platforms vaker en vaker als vuilnisbelt gebruiken, vooral tijdens de doorgang van het coronavirus. Als studio’s voelen dat een film het financieel minder goed zal doen, of de critici niet zal kunnen bekoren, worden volledige filmprojecten zonder veel fanfare gedumpt naar minder bekende streamingplatforms met goedkope contracten. Om de verliezen te kunnen drukken met zekere inkomsten in tegenstelling tot te gokken op bioscoopinkomsten, en om eventuele reputatieschade te vermijden. 

Maar qua gezichtsverlies tellen zulke streken ook wel. Denk terug aan het debacle rond Belgisch regisseursduo Adil El Arbi en Bilall Fallah, die dachten door de grote poort de wereld van de superheldenfilm te kunnen betreden, maar die hun film Batgirl compleet geschrapt zagen. El Arbi en Fallah hadden die film niet geschreven, en werden bedankt voor bewezen diensten met een dikke cheque. Online lieten fans echter hun woede blijken, en ook enkele van de acteurs noemden enkele belangrijke figuren bij Warner Bros. ‘lafaards’, hoewel niet onder naam en toenaam. De heisa ging snel weer liggen, maar Batgirl is toonaangevend voor een groeiend aantal scriptschrijvers en regisseurs die het gebrek aan creatieve controle hekelen. Of je moet Quentin Tarantino heten. Dat soort gepoker komt wel vaker voor in bepaalde industrieën, maar in creatieve sectoren als de filmwereld zijn dat recentere trends. Aan de top van de hiërarchie kan je doen wat je wil, natuurlijk, maar zij in de onderste strata voelden zich in de afgelopen jaren alsmaar vaker een simpele schakel in het proces. 

De studio A24, de chou chou van indiefilmliefhebbers, critici, en recent ook de Academy Awards, is gekend voor de veelzijdige filmografie die het op korte tijd heeft kunnen opbouwen. Maar ook zij zijn niet vreemd voor zo’n praktijken. In het voorbije jaar alleen al hebben journalisten en recensenten zich krom geschreven aan films als Everything Everywhere All At Once, The Whale, Aftersun en onze Close. Maar The Adderall Diaries met James Franco in de hoofdrol? The Kill Team met Alexander Skarsgard? Revenge of the Green Dragon met Martin Scorsese als producer? Allemaal in alle stilte afgevoerd, in de hoop dat er geen haan naar kraait. De enkele recensies van die films waren ook dan redelijk lauw, maar er is niemand die die films associeert met het instituut ‘A24’, en dat is het belangrijkste.

Kleine kamers

Ook in deze problematiek hangt AI als een zwaard van Damocles boven het hoofd van de industrie. Net zoals in de muziekwereld is het gebruik van AI een juridisch kluwen aan grijze zones en onduidelijkheden. Creëert AI nieuw materiaal, of herkauwt het gewoon oude ideeën? Is het een inbreuk op auteursrechten? De stakers willen er alleszins nu al een stop op zetten en de entertainmentsector dwingen tot het kiezen van hun kant. 

In hun onderhandelingen voor een nieuwe arbeidsovereenkomst was de WGA alleszins resoluut: er mogen geen kladversies met behulp van AI gemaakt worden, geen nieuwe ideeën gehaald worden uit AI, geen ‘authentieke’ scripts herschreven worden door middel van AI. De beeldsprakige ‘pen en papier’ moet alleenheerser blijven. Maar net daar zat een groot deel van de impasse. De producentenvakbond verwierp het voorstel en counterde met een ‘jaarlijkse bespreking van de technologische vooruitgang’. Een diepe breuklijn lijkt zich gevormd te hebben.

Demonstranten klagen ook over de almaar krimpende writers rooms, de effectieve schrijfruimtes waarin ze werken. Termen die je vaak letterlijk kan nemen. In de hoogdagen van The Simpsons of Seinfeld zaten er nog tientallen schrijvers tezamen om scenario’s uit te werken. Zeker bij sitcoms, waar improviseren en ideeën in groep laten versmelten essentieel zijn, waren grote groepen schrijvers schering en inslag. Het geld ging dan vaak naar wat er op papier stond, niet zozeer de beeldkwaliteit of dure sets. Huidige writers rooms zien er echter een pak kleiner uit, met hoogstens twee à drie scenaristen, een praktijk die mini-rooms genoemd worden. 

Daarbij worden schrijvers vaak nog eens weerhouden om deel te nemen aan het productieproces, op de effectieve set. Vroeger, klagen de demonstranten, konden schrijvers de set betreden om te kunnen waken over hoe hun schrijfsels in de praktijk overkomen, en die eventueel bij te kunnen sturen als ze merken dat een uitspraak of grap niet werkt, of als ze op het moment van opname een betere verzinnen. Die dingen komen nu veel minder voor. Dat drukt in eerste instantie de kosten voor de studio, maar ontneemt creatieve schrijvers nog meer controle over het eindresultaat. 

Grijs gedraaid

Dan heb je nog ‘residuen’. Residuen zijn betalingen die scenaristen krijgen telkens een film of tv-programma waar zij aan werkten herhaald worden op tv, of wanneer een film nog eens in de cinema verschijnt jaren na initiële uitgave. Denk aan populaire sitcoms als Friends of The Office die ondertussen al grijs gedraaid zijn, of Titanic die her en der nog eens in de bioscoop verschijnt. Toen die betalingen voor het laatst onderhandeld werden bestond ‘de streamingwereld’ nog uit een zeer jonge Netflix die films opstuurde via de post, en zeker nog niet als de productiegigant van nu. Van andere namen was er nog lang geen sprake. 

Residuen zijn dus ‘royalties’ voor scenaristen, wanneer hun geschreven films of shows ‘in omloop’ zijn. Maar die arbeidsovereenkomst van 15 jaar terug, waar die betalingen voor het laatst vastgelegd werden, is ondertussen al lang achterhaald in het tijdperk van streaming. Elk beetje content kan oneindig vaak bekeken en herbekeken worden voor iedereen met een abonnement. Maar bij streaming staan die residuen vaak op zo goed als nul, of je show nu veel of weinig nieuwe abonnees aangetrokken heeft. Streamingplatforms zijn ondertussen al even de evenknie van de traditionele cinemazaal of de televisie, dus zo’n zo goed onbestaande compensatie gaat volgens de demonstranten ook niet meer door de beugel. De verschillende verhouding tussen populaire content op tv en op streamingplatforms wat betreft uitbetaling moet dus ook anders, stelt de WGA. 

Voor shows die op tv verschijnen zijn de uitbetaalde residuen sterk afhankelijk van het soort show of welk platform of hoeveel schrijvers er aan gewerkt hebben. Die betalingen worden dus vaker wel dan niet zeer individueel behandeld. Vaste contracten zijn sowieso schaars in de sector, en schijnzelfstandigheid is vaak de regel, wat dan weer de ziekteverzekeringen en andere sociale voorzieningen beïnvloed.

In de voet geschoten

Het is niet de eerste keer dat de WGA staakt, maar doet dat al voor de derde keer in 35 jaar. Ze deed het ook al in 2007 en 2008, voor een honderdtal dagen. Het record ligt op 150 dagen in 1988. Zo’n staking vindt dus niet enorm vaak plaats, maar eens een aanbreekt, kan die de sector echt volledig lam leggen. 

In 2007 moest de populaire serie Heroes een geplande twaalf afleveringen van zijn tweede seizoen in een tweedelige finale proppen, wat logischerwijs helemaal in het honderd liep. Blockbuster-regisseur Michael Bay begon aan de opnames van zijn tweede Transformer-film met een veertien pagina’s tellende kladversie van het scenario als enige leidraad. James Bond-acteur Daniel Craig werd aangespoord om zijn dialoog tijdens de opnames van de Bond-kaskraker Quantum of Solace ter plekke gewoon te improviseren. Ook dat kwam nogal opmerkbaar onhandig over, constateerde recensenten destijds.

Film en televisie zijn visuele media, uiteraard, maar schrijvers zijn er een essentieel onderdeel van. De 2007-2008 staking leverde de filmstudio’s gigantische verliezen op. Tijdens die drie maanden zouden ze een deuk van meer dan 2 miljard euro gemaakt hebben in de Californische economie. Scriptschrijvers hadden hun gram gehaald door hun waarde te bewijzen. De industrie schoot zichzelf met zijn ‘het zijn maar schrijvers’-attitude dus wel degelijk in de voet.

De vorige staking kan dan ook nog eens verweten worden dat ze de popularisatie van reality-tv en zelfs het presidentschap van Donald Trump in de hand gewerkt heeft. Het feit dat de meeste populaire films en shows serieus gehavend hun productieproces moesten voortzetten, of gewoon compleet werden uitgesteld, zorgde dus voor verliezen. Als kostenbesparende maatregel werden opeens spotgoedkope programma’s als Big Brother en Celebrity Apprentice de spotlight ingeduwd. Ze waren in vele gevallen de enige dingen die op televisie te vinden waren tijdens de ‘prime time’ uren, de uren dat de meeste mensen voor de buis zitten. Die laatste torpedeerde dan ook nog eens vastgoedtycoon en spraytan-fanaat Donald Trump de bekendheid in met zijn “You’re fired!”-catchphrase. Zonder die zet geen presidentschap? Misschien wel, misschien niet. Het is alleszins een butterfly-effect dat aanzet tot nadenken.  

Quo vadis? 

Bijna 98% van de WGA, die ongeveer 12.000 schrijvers vertegenwoordigt, heeft de pennen neergelegd. Uit solidariteit voor de stakende scriptschrijver stoppen vele producties ook compleet: Stranger Things heeft de opnames van zijn laatste seizoen stilgelegd. Bedenker van populaire sitcom Abbott Elementary, Quinta Bronson, is evenzeer gestopt met het schrijven van de scripts voor het volgende seizoen. 

In eerste instantie zijn het de dagelijkse programma’s waar het grootste effect gevoeld wordt. De programma’s die dagelijks een script nodig hebben, liggen nu stil. Het zijn dan vooral de bekende ‘late night shows’ en ‘daily shows’ zoals die van Jimmy Fallon, Jimmy Kimmel en Stephen Colbert. Het voelt ietwat egoïstisch om af te vragen wat de schade is voor ons, het publiek, maar ook bij ons in België zullen er effecten zijn. Bij Streamz en andere streamingplatforms in ons land met contracten voor buitenlandse programma’s zullen ze de situatie op de voet volgen.

Amazons megaproductie Lord of the Rings zet haar tweede seizoen wel gewoon verder, alsook de opvolger van Game of Thrones, House of the Dragon en diens tweede seizoen. Het script zou ook al maanden klaar zijn, en de opnames zijn al een tijdje gestart zijn. Bedenker en fantasy–icoon George R.R. Martin zegt wel compleet solidair te zijn met staking, en heeft geëist dat het pre-productieproces van nog een andere Game of Thrones-spinoff stil ligt. Andor, een ietwat verrassende hit in het Star Wars-universum op Disney+, zou ook onverminderd doorgaan met het filmen van zijn tweede seizoen.

Moeilijk compromis

Dat een compromis zich snel zou aanbieden, lijkt onwaarschijnlijk. Optimisten zien misschien midden-juli een kans tot verzoening, realisten denken dat er pas in oktober een duurzaam akkoord gevonden zal worden. De echte pessimisten voorspellen dat een compromis dit jaar niet meer bereikt zal worden. De stakers blijven alleszins dus nog voet bij stuk houden, en voelen zich sterker dan ooit. ‘Het is nu of nooit. De kans dat we toegeven of opgeven is onbestaande’, vertelde een WGA-woordvoerder. Ze noemen het in essentie ’een battle for the soul of the entertainment industry’. 

Het is dat de Oscaruitreiking van volgend jaar nog ver weg is, of de hoge pieten van Hollywood zouden al wat meer aan het zweten zijn geweest, uit angst dat die uitreiking zou uitdraaien op een activistische persconferentie. Voorlopig kunnen ze nog van de onderhandelingstafel wegblijven, maar de klok tikt. 

Deze staking draait dus niet enkel om het loon van scriptschrijvers, maar eerder om de toekomst van de visuele kunsten en de commercialisering ervan in de 21ste eeuw.