Veertig jaar Studio Ghibli: hoera! Maar wat nu?

Toeters en bellen, taart en Totoro! Studio Ghibli, de geliefde animatiestudio van grootmeester Hayao Miyazaki en co., blaast op 15 juni veertig – schattig pratende – kaarsjes uit. Maar de donkere bosgeesten liggen op de loer.

Als imitatie de oprechtste vorm van vleierij is, dan is Studio Ghibli de voorbije maanden buitengewoon gevleid geweest. Dankzij de beeldgenerator van ChatGPT kan sinds iedereen zichzelf omtoveren tot een personage in de herkenbare, zachte stijl van de Japanse animatiestudio achter bejubelde, handgetekende animatiefilms als Spirited Away, Howl’s Moving Castle en My Neighbor Totoro. De hype ontketende een tsunami aan AI-beelden. Van je tante, over celebrity’s tot en met presidenten Emmanuel Macron en Donald Trump: iedereen deed mee.

Miyazaki vs the machine

De virale trend roept veel vragen op. Zo lijkt ChatGPT getraind op Ghibli-beelden zonder toestemming, laat staan licentie. Kan je zomaar iemands artistieke stijl kopiëren? En hoe respectloos is het, wanneer het resultaat lijnrecht ingaat tegen de waarden die Studio Ghibli-boegbeeld Hayao Miyazaki verdedigt, zoals ecologie, vrede, feminisme en humanisme? Eind maart draaide het wel erg wrang uit. Het Witte Huis plaatste op Instagram een afbeelding  in Ghibli-stijl van een huilende immigrant, die door een blanke ICE-agent wordt gehandboeid met op de achtergrond een Amerikaanse vlag. Hoe hard kan je Miyazaki schofferen?

Als AI nu al in enkele seconden tijd je vakantiefoto kan ghiblificeren, lijkt het een kwestie van tijd voor het een volledige film in de stijl van Ghibli zal afleveren. Miyazaki zelf reageerde nog niet op de trend maar de in Japan verafgode animatiefilmregisseur had zich in 2016 al laten ontvallen dat hij AI-technologie ‘een belediging voor het leven zelf’ vindt en dat hij er zelf nooit van gebruik zou willen maken.

Tegelijk bewijst de hype hoe stevig Ghibli tot ver buiten Japen verankerd is in de populaire cultuur. Vorig jaar won Miyazaki nog een Oscar met The Boy and the Heron, niet eens zijn beste werk. Eerder had hij al een ere-Oscar ontvangen voor zijn volledige oeuvre. Zelfs Pixar drukte zijn grote bewondering uit door in Toy Story 3 een cameo aan Totoro te geven, de knuffelbare bosgeest uit My Neighbor Totoro en de mascotte van Studio Ghibli.

Ook Billie Eilish liet zich voor de videoclip van My Future inspireren door Miyazaki, ze is hem naar eigen zeggen ‘alles verschuldigd’. Ze noemde zelfs een nummer op haar jongste album naar Chihiro, de onbevangen heldin uit Spirited Away. Dichter bij huis bevolkte Lous and The Yakuza de clip Monsters vol creaturen die zo leken weggelopen uit Miyazaki’s imposante bestiarium.

Zelfs documentaires over Miyazaki zijn gegeerd. In België komen er in twee maanden tijd twee in de bioscoop. Het intieme Miyazaki and the Heron portretteert de perfectionist tijdens de zeven jaar dat hij aan The Boy and the Heron werkte – hoewel hij na The Wind Rises (2013) dus zijn afscheid al had aangekondigd. We zien hem naar zijn bureau schuifelen terwijl hij nadenkt over zijn eigen sterfelijkheid of stilstaat bij de vrienden en jarenlange medewerkers die hem een voor een ontvielen. Miyazaki: l’esprit de la nature is een iets klassiekere schets van het leven en werk van de enige animatieregisseur die naast Walt Disney kan staan.

Veertig jaar koppigheid

Studio Ghibli is op 15 juni 1985 opgericht door Miyazaki, samen met de inmiddels overleden Isao Takahata (Grave of the Fireflies) en producent Toshio Suzuki. Ambacht, kwaliteit en perfectionisme staan vanaf dag één centraal.

Dat vergt grote financiële investeringen, een hels arbeidsethos en de beste vaklui. Maar de gok draait goed uit. De eerste film Castle in the sky (1986) flopt alvast niet. Maar met My Neighbor Totoro en Grave of the Fireflies (allebei uit 1988) gaat Japan echt overstag. Ghibli bewijst dat animatie meer is dan tv-series voor kinderen: het kan ook wonderlijke, diepgaande cinema zijn voor jong én oud.

Een reeks tijdloze meesterwerken volgen. Met het betoverende ecologische epos Princess Mononoke (1997) ontdekt ook het Westen Miyazaki. Een mijlpaal is Spirited Away (2001): een van de grootste Japanse kaskrakers ooit en de eerste niet-Engelstalige film die de Oscar voor beste animatiefilm won. Voor Steven Spielberg is het een van de beste animatiefilms aller tijden. Howl’s Moving Castle (2004) en het door De kleine zeemeermin geïnspireerde Ponyo (2008) verblijden nauwelijks minder.

Een Miyazaki herken je aan stralende kleuren, prachtige tableaus en een klare lijn die wedijvert met die van Kuifje-tekenaar Hergé. Elk frame is een met de hand getekend schilderijtje. De uitgekiende compositie en de weemoed passen in de Japanse traditie van landschapsschilderijen. Lang voor de rest van de wereld verzint Miyazaki de ene boeiende heldin na de andere. Nausicaä, Kiki, Mononoke, Chihiro: het zijn intelligente, dappere, avontuurlijke meisjes die de wereld met open vizier tegemoet treden en de mouwen opstropen om oorlog, ecologische rampen en andere crisissituaties geweldloos te keren. Dat lukt niet zonder kleerscheuren. Maar leren omgaan met rampen, groot verlies, ongeluk of tegenslag hoort bij het leven.

Ook qua fantasie kent Miyazaki zijn gelijke niet. Zwevende planeten, magische bossen en ambulante kastelen betoveren. Katten praten of zijn een bus geworden. Groteske en monstrueuze figuren doen je mond openvallen: een kraai met een vrouwenhoofd, een man-insect, bezielde zwarte blubber, een griezelige zeetovenaar.

Na The Wind Rises (2013), een verrassend realistische film over een ontwerper van dodelijke gevechtsvliegtuigen, kondigt Miyazaki voor de zoveelste keer zijn retraite aan. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Twee jaar geleden trakteerde hij nog op het melancholische, semi-autobiografische The Boy and the Heron.

De vloek van de eenzaat

Studio Ghibli groeide de voorbije veertig jaar uit tot een van de meeste geliefde en gewaardeerde animatiestudio’s ooit. Maar de volgende veertig jaar zien er minder rooskleurig uit. Waar Walt Disney een imperium uitbouwde dat hem overleefd heeft, heeft de notoir veeleisende en koppige Miyazaki zijn opvolging nooit geregeld. Ghibli-baas Suzuki schoof Miyazaki’s eigen zoon Goro als opvolger naar voren maar zelfs daar had hij geen oren naar.

Meer nog: hij verliet de première van Goro’s eerste animatiefilm Tales from Earthsea (2006) voortijdig en oordeelde bikkelhard. ‘Hij heeft hard gewerkt maar daar blijft het bij.’ Vader en zoon hebben drie jaar niet met elkaar gesproken.

Nippon TV, een Japanse commerciële zender, nam Studio Ghibli in 2023 over, met behoud van artistieke autonomie. Goro Miyazaki heeft de leiding maar twijfelt aan de toekomst. AI is niet eens de grootste bedreiging. Al denkt Goro dat AI binnen twee jaar wel een animatiefilm kan generen, hij maakt zich sterk dat AI wel tekenstijlen kan nabootsen maar niet zelf kan dromen, of terugvallen op de diepe emoties en intense ervaringen die bij een mensenleven horen, en die het humanisme en de diepgang creëren die de Ghibli-films zo onweerstaanbaar maken. ‘De generatie van mijn vader heeft oorlog gekend. Hun films zijn niet alleen zoet – de schoonheid is verweven met bitterheid. Een geur van dood doet de verhalen écht aanvoelen’, zegt hij.

Helaas botsen niet alleen AI-giganten op Miyazaki’s onvervangbaarheid. Ghibli zelf wordt er ook mee geconfronteerd. Hayao Miyazaki is 84 jaar oud en straks zelf een bosgeest. Wapenbroeder Isao Takahata is al overleden. ‘Het is niet alsof ze vervangen kunnen worden.’

Voorlopig is er één troost: al zien we misschien nooit nog een echte, nieuwe Ghibli, maar de bestaande neemt niemand ons nog af.