Saudische regisseuse Haifaa al-Mansour: ‘Ik weiger mijn personages neer te zetten als slachtoffers’

Een jonge, vrouwelijke dokter gaat de politiek in. In Saudi-Arabië is dat a very big deal, zo toont The Perfect Candidate. Op stemmenjacht met de allereerste vrouwelijke regisseur uit het koninkrijk aan de Perzische Golf.

Opkomen voor vrouwenrechten en kritiek leveren op het patriarchaat, met mildheid? De Saudische filmmaakster Haifaa al-Mansour deed het acht jaar geleden al met haar veelgeprezen debuut Wadjdja, over een meisje dat graag een fiets wil, maar daar volgens de strenge regels voor vrouwen in haar land niet eens op mag rijden. In The Perfect Candidate, dat in Venetië meedong naar de Gouden Leeuw en straks te zien is op Proximus, flikt de eerste regisseuse uit Saudi-Arabië dat kunstje opnieuw.

Dat doet Al-Mansour deze keer in het zog van Maryam (Mila Al Zahrani), een jonge dokter – en geen geboren feministe. Ze is allang blij wanneer oudere mannen zich door haar laten behandelen zonder ‘haram’ te roepen. Of wanneer het ondergefinancierde ziekenhuis waar ze werkt er niet als een modderpoel bij ligt. Om aan zulke zaken te verhelpen besluit ze de regionale politiek in te gaan, waarmee de gematigde Maryam niet alleen tegen ventenschenen schopt. Ze wordt ook een lichtbaken voor andere Saudische vrouwen – én mannen – die het met de repressie van het islamistische regime hebben gehad.

‘Sinds mijn debuut is de situatie er voor Saudische vrouwen een stuk beter op geworden’, aldus Al-Mansour, die tegenwoordig tussen haar vaderland en haar adoptieheimat de Verenigde Staten schippert, waar ze de biopic Mary Shelley (2017) draaide, met Elle Fanning als de schrijfster van horrorklassieker Frankenstein. ‘Vrouwen mogen sinds 2018 met de auto rijden, vrij reizen en een eigen bedrijfje oprichten. We hebben niet overal meer een mannelijke voogd voor nodig. De vraag blijft alleen: hoeveel vrouwen maken gebruik van die nieuwe vrijheid? Het patriarchaat blijft in de psyche zitten. Dat krijg je er niet zomaar uit.’

Kon en mocht je alles filmen wat je wilde?

Haifaa al-Mansour: De controles voor de vrouwen in de crew waren nog altijd streng, maar telkens wanneer iemand er bezwaar tegen maakte dat we filmden werd die door de politie weggestuurd. Het is belangrijk dat Saudische vrouwen hun rechten benutten. Ik hoor veel vrouwen zeggen ‘ik reis niet graag alleen’ of ‘ik heb een chauffeur’ maar dat zijn conservatieve reflexen. We moeten ons lot in handen durven te nemen, en dat is wat Maryam doet. Omdat ze goed wil zijn in haar job, een carrière wil en daardoor op culturele muren botst.

Je echtgenoot, tegelijk ook je coscenarist, is Amerikaans. Bots je ook daarin soms op culturele muren?

Al-Mansour: Mijn vent is héél Amerikaans, een cowboy uit het hinterland. (lacht) Maar hij is diplomaat, spreekt Arabisch en kent mijn familie. We delen dezelfde wereldvisie. Ik wilde niet dat de film iets polemisch zou hebben. Er moest vooral levenslust in zitten en daar heeft hij mee voor gezorgd. Hij houdt van de Arabische cultuur en weet dat Saudi’s soms ook een cowboymentaliteit hebben. Het is geen westerse film die met het moraliserende vingertje naar het Oosten wijst.

Heb je het gevoel dat je als een outsider naar je vaderland kijkt?

Al-Mansour: Ik en mijn man wonen al een poos in LA, omdat we het diplomatenleven on hold wilden zetten en de kinderen een plek wilden bieden die ze thuis konden noemen. Mijn kinderen spelen baseball en zeggen ‘dude’ achter elke zin. Californischer krijg je het niet. (lacht) Maar dat vind ik prima. We bezoeken met hen af en toe de familie in Saudi-Arabië, ze spreken Arabisch en kennen de cultuur, maar ze zouden er niet meer kunnen aarden. Mijn dochter begrijpt absoluut niet waarom vrouwen er zich van kop tot teen moeten bedekken. Ik wil ook dat ze die dingen in vraag stelt, omdat die sluier gelijkheid in de weg zit.

Ex-president Trump wilde moslims uit bepaalde landen de toegang tot de VS ontzeggen. Zelf last van gehad?

Al-Mansour: Ik woon in Californië, niet in Wisconsin. (lacht) Racisme en intolerantie bestaan helaas overal, in het Westen en het Oosten. Mijn ervaring is: sta open voor de wereld, en de wereld zal openstaan voor jou. Ik voel niet de behoefte om de moslimwereld te vertegenwoordigen. Ik wil mezelf vertegenwoordigen, en ik ben meer dan mijn religie, cultuur of sekse. Reduceer jezelf niet daartoe als je er zelf niet toe gereduceerd wilt worden.

Wat is het grootste misverstand dat in het Westen over Saudische vrouwen leeft?

Al-Mansour: Je moet Saudische of islamitische vrouwen niet onderschatten. We zijn mondiger en krachtdadiger dan veel westerlingen denken. We zijn felle creaturen met een grote mond. Laat de mannen publiek maar pronken. We weten wie thuis de beslissingen neemt. Ook vrouwenrechten worden wel degelijk besproken. Alleen durven veel moslima’s niet openlijk te revolteren omdat ze bang zijn gestigmatiseerd te worden of door hun familie een losbandige vrouw genoemd te worden. De druk van de patriarchale tradities is groot, en dat systeem, waar ook vrouwen in meedraaien, valt niet makkelijk om te buigen. Toch slagen ze er in om de dingen almaar meer naar hun hand te zetten, en daar kun je alleen maar bewondering voor hebben. Daarom weiger ik mijn personages neer te zetten als slachtoffers. We zijn geen slachtoffers. We manoeuvreren langs de restricties heen en komen voor onszelf op, ook politiek. Ook in het Westen is dat voor vrouwen niet altijd evident.

Zelf heb je in Cairo en Sydney gestudeerd.

Al-Mansour: In mijn tijd was dat uitzonderlijk. Maar er zijn tegenwoordig duizenden Saudische studentes over de hele wereld. De regering sponsort dat ook al enige jaren. Die jonge meisjes zien hoe het er elders aan toe gaat, en keren daarna terug om Saudi-Arabië verder te moderniseren en emanciperen. Het is onmogelijk om dat in deze geglobaliseerde tijden tegen te houden, ook al is gendergelijkheid nog niet voor morgen.

Maakt de traagheid waarmee het gaat je niet kwaad?

Al-Mansour: We kunnen ons niet permitteren om kwaad te zijn. Anders is het weer: zie je wel hoe hysterisch ze doen. Kwaadheid maakt je kreupel en vervormt je stem. We moeten gefocust blijven, argumenten aandragen en het debat openen. Veranderingen vloeien voort uit dialoog en in een dialoog praat je en scheld je niet. Ook al kan ik je verzekeren dat Arabische vrouwen minstens zo opvliegend zijn als Siciliaanse. (lacht) Vandaar dat de film ook luchtige toetsen heeft. Telkens wanneer Maryam de straat op gaat en onder haar sluier weer eens niet herkend wordt, ook niet door haar vrienden, is dat bijna een running gag.

Wat is jouw standpunt inzake die sluierplicht?

Al-Mansour: Vrouwen moeten vrij hun identiteit kunnen claimen en een sluier verbergt je identiteit. Het schaadt de psyche van een vrouw. En het is een middel tot onderdrukking. Het objectiveert vrouwen, zoals bikinibabes in reclamespots ook worden geobjectiveerd. Alleen verkoopt men hier geen Coca-Cola, maar religie. Vrouwen moeten zelf kunnen kiezen hoe ze zich representeren. Als ze sexy willen zijn: prima. Als ze een hoofddoek willen dragen: ook prima. Maar geen extremen. Zoals we hebben afgesproken dat we niet naakt rondlopen op straat, zo loop je ook niet van kop tot teen bedekt rond. Het is wel niet simpel om de sluier af te zetten in strikte landen als Saudi-Arabië omdat dat stuk textiel je traditie en je familie representeert. Het is een machtig symbool.

Tal van westerse landen voerden een boerkaverbod in, of verboden hoofddoeken op school. Kun je daar inkomen?

Al-Mansour: Ik ben geboren in Saudi-Arabië en mijn hele leven heb ik als meisje moeten horen: je moet dit doen, je moet dat doen. Ik wil mijn eigen beslissingen nemen. Ik had het geluk dat ik opgroeide in een ruimdenkende familie, zoals er meer zijn dan men in het Westen denkt. Op de middelbare school droeg ik een sluier, omdat ik erbij wilde horen. Maar ik haatte het, ik voelde me er zwak door. Weet je wat het probleem is? Ik ben moslima en trots op mijn cultuur, maar veel moslims slagen er niet in om hun identiteit buiten hun religie om te definiëren. Alles vertrekt vanuit de islam: hun politiek, hun moraal, wat ze eten, de manier waarop ze zich kleden… En die wordt door alleen maar mannen gedoceerd. Dat moet je in vraag durven te stellen want het zorgt voor interne en externe conflicten. Alleen moet dat kritische debat ook gevoerd worden binnen de moslimgemeenschap zelf. Ik doe mijn leven lang al niks anders dan vrouwenemancipatie op de agenda zetten en conservatieve moslims vinden dat vreselijk, maar ik blijf het doen zolang het nodig is.

En wanneer is je werk af?

Al-Mansour: Wanneer ik het in interviews alleen nog maar over camerastandpunten en niet meer over vrouwenrechten hoef te hebben. (lacht)