Koyaanisqatsi, de film zonder verhaal die iedereen wil zien

Zaterdag loopt de Flagey in Brussel vol voor een filmconcert rond Koyaanisqatsi, een 35 jaar oude film, zonder verhaal, personages of script. Een kwelling voor de ene, een heerlijke ervaring voor de ander. ‘En toch is dit een gemakkelijke film.’

Een film van bijna anderhalf uur, bestaande uit natuurbeelden en stadsimpressies, die schijnbaar geen verband houden met elkaar. De soundtrack is minimal music, eindeloze riedels en akkoordenschema’s die amper variëren, en op een paar zanglijnen na wordt er geen woord in gesproken. Klinkt dat als een gezellig avondje uit?

Misschien hebt u iets beters te doen met uw zaterdagavond, en toch is de Flagey helemaal uitverkocht voor Koyaanisqatsi, de film uit 1982 van Godfrey Reggio, met muziek van Philip Glass. Glass’ soundtrack is in Brussel zelfs niet te horen, maar wordt vervangen door nieuwe nummers van de jazzpopband GoGo Penguin.

Het trio uit Manchester mocht aan de slag met beelden van raketlanceringen, woestijnen en stadsgedruis, taxiënde vliegtuigen en de Grand Canyon. Met personages hoefden ze geen rekening te houden, want die zijn er niet. Dialogen, of zelfs een plot? Evenmin.

En toch vond Francis Ford Coppola het na een privé-screening, een jaar voor de film zou uitkomen, ‘belangrijk dat de mensen Koyaanisqatsi zouden zien’. Hij hielp mee om de film te verdelen en te promoten – zijn naam prijkte achteraf op de credits. Of het dankzij de iconische regisseur is dat de film uiteindelijk de selectie van het Filmfestival van Berlijn haalde en opgenomen werd in de Library of Congress, is niet duidelijk, maar dat Koyaanisqatsi bij veel mensen indruk heeft gemaakt, staat vast.

Indianen

Het woord koyaanisqatsi – oorspronkelijk wilde Reggio zelfs geen titel op zijn film plakken- komt uit de taal van de Hopi-indianen en betekent vrij vertaald ‘gek leven’, maar ook ‘een leven in onevenwicht’, een leven dat op een andere manier geleefd hoort te worden.

De combinatie van de titel, de natuurbeelden en de shots in een grootstad leiden meestal tot de gedachte dat Koyaanisqatsi een kritiek is op de technologische samenleving, of een milieufilm. Een wat meer kunstzinnige voorloper van An Inconvenient Truth, zeg maar.

Reggio zelf heeft zich nooit willen laten vastpinnen op die interpretaties. ‘Het hangt ervan af aan wie je het vraagt. De reis is het doel.’ Daar is Judith Hoorens van We Stood Like Kings, de postrockband die eerder deze week nog haar eigen Koyaanisqatsi-soundtrack speelde in BOZAR, het mee eens. ‘Het laat de vraag open aan de kijker: hoe moeten we omgaan met technologie?’

Professor Jan Baetens, die Film and Literature aan de studenten Culturele studies van de KU Leuven, ziet dat anders en nuanceert het idee dat alle betekenis bij de kijker ligt. ‘Deze film heeft duidelijk een ecologische dimensie en bezingt de schoonheid van de natuur.’

‘Wat wel zo is, is dat die boodschap de kijker niet bereikt door interpretatie of het zoeken van een betekenis. De muziek en de beelden overkomen je tesamen, sleuren je mee in een bijna fysieke ervaring. Op die manier nodigt Kooyanisqatsi je uit om anders naar de alledaagse dingen te kijken dan je gewoon bent.’

Kooyanisqatsi is ook een goede illustratie van een belangrijk idee in de literatuurwetenschap, namelijk dat mensen alles wat ze zien of horen proberen in een verhaal om te zetten, ook als dat verhaal op het eerste gezicht moeilijk te vinden is.

‘Het optillen van een gewone observatie naar een verhaalstructuur laat ons toe om dingen beter te begrijpen en ons gerichter te gedragen in het contact met onze omgeving’, legt Baetens uit.

Hetzelfde geldt voor de muziek. ‘Het verhaal zit voor een groot deel in de soundtrack, veel meer dan bij een klassieke film’, vindt Hoorens. ‘Die versnelt, vertraagt, zwelt aan en neemt weer af.’

Terrence Malick

Hoewel de film nog altijd overal ter wereld wordt gescreend, vindt Baetens niet dat filmmakers vandaag zich moeten laten inspireren door het abstracte werk van Reggio. ‘Na een halfuur heb je door hoe het werkt en vind ik de film al snel monotoon worden. Hij duurt voor mij ook veel te lang’, zegt hij.

‘Wat wel zo is, is dat Koyaanisqatsi je niet alleen anders naar de gewone dingen, maar ook naar “klassieke” films laat kijken’, vindt de professor. ‘De film toont dat cinema ook kan beklijven zonder een verhaal en laat je toe om de hele filmgeschiedenis te herlezen. De eerste werken van Terrence Malick, zoals Days of Heaven, zijn een goed voorbeeld van de nadruk op de totaalervaaring die je ook terugvindt Koyaanisqatsi.’