Joshua Oppenheimer over ‘The End’, zijn eerste fictiefilm (en musical)

Joshua Oppenheimer maakte ophef met documentaires over de Indonesische genocide. The End, zijn eerste fictiefilm, is een volbloed musical met vrolijke melodieën én Tilda Swinton. Feestje? ‘We maken onszelf wijs dat morgen de zon weer schijnt.’

Joshua Oppenheimers plan was een vervolg op The Act of Killing en The Look of Silence, zijn twee – briljante – documentaires over de anticommunistische massamoord in Indonesië, in de jaren zestig. De uitkomst: een gestileerde Golden Age-musical met Tilda Swinton, Michael Shannon (Boardwalk Empire, The Shape of Water) en George MacKay (1917). Het kan verkeren.

‘Oorspronkelijk wilde ik een derde Indonesië-film maken: over de miljardairs die de macht grepen door misbruik te maken van het feit dat de Indonesiërs in de nasleep van de genocide doodsbang waren. Maar sinds The Act of Killing is mijn leven in gevaar in Indonesië. Dus dat ging niet,’ vertelt Joshua Oppenheimer. ‘Ik heb me dan maar toegelegd op onderzoek naar oligarchen die hun fortuin vergaarden op een vergelijkbare, gewelddadige manier. Een van hen had geïnvesteerd in een waanzinnige bunker. Dat was de rechtstreekse inspiratie voor The End.’

In deze stoutmoedige musical leven personages Father, Mother en Son al 25 jaar in een luxueus, ondergronds paleis met hun personeel. Op aansturen van Swintons kaarsrechte Mother doen ze alsof ze een normaal leven leiden, terwijl een milieuramp de aarde onbewoonbaar heeft gemaakt. Alles komt onder druk te staan door de entree van een knappe vreemdeling, Girl.

De muziek is vrolijk, de boodschap allesbehalve. ‘The End is een film over zelfbedrog en valse hoop. We maken onszelf wijs dat morgen de zon weer schijnt en we steken onze kop in het zand. We blijven passief, terwijl we goed weten dat we afstevenen op een ramp. De familie zingt vrolijke deuntjes over een rooskleurige toekomst terwijl ze in de afgrond staren. Het is wanhoop vermomd als hoop.’

Ongemak

‘Ik was al een grote bewonderaar voor ik met Tilda Swinton samenwerkte, en nu nog nog meer. Ze bleek mijn andere films te kennen en was meteen enthousiast over de kans om te zingen’, zegt JoshuaOppenheimer. ‘Iedereen is sowieso kwetsbaar als hij zingt, maar Tilda omarmt die kwetsbaarheid op een prachtige manier. Buiten haar comfortzone treden ís haar comfortzone.’

Oppenheimer heeft op zijn zachtst gezegd wel wat ervaring met ongemakkelijke films, en deze musical is niet anders. ‘The End waarschuwt voor de tragische gevolgen van het unieke menselijke vermogen om onszelf voor te liegen. Dat zelfbedrog ondermijnt ons vermogen om lief te hebben, om het belangrijkste te koesteren en te beschermen: onze families, onze gemeenschappen, onze mondiale beschaving, onze planeet.’

Volgens de tweevoudig Oscargenomineerde regisseur is er nog tijd om die waarschuwing ter harte te nemen en van koers te veranderen. ‘Ik geloof in onze capaciteit tot verandering. Dat begint met erkennen dat we beter kunnen doen. Elke dag is een nieuwe kans om ons empathischer, creatiever en constructiever op te stellen en de mouwen op te stropen.’ Zowel Joshua Oppenheimer, die Joodse roots heeft, als Tilda Swinton spreken zich trouwens openlijk uit over wat er in de Gazastrook gebeurt, en onderschrijven het initiatief Film Workers for Palestine, om druk uit te oefenen op ‘medeplichtigen’ met het Israëlische regime uit de filmindustrie.

Aandacht, aandacht

The End is een wake-upcall. ‘Je wordt gevraagd om naar het potentiële uitsterven van de mensheid te kijken en tegelijk naar jezelf. Wat doe jij voor jouw familie, jouw planeet?’

Voor spot met een steenrijke familie die zich verschanst in een ondergronds paleis ben je dan ook aan het verkeerde adres. ‘The End wordt gehaat door mensen die zich hopen te vermaken door neer te kijken op een paar miljardairs in een bunker. The End is niet bedoeld om je een gevoel van superioriteit te geven wanneer zij hun verdiende loon krijgen. Die rijke familie in de bunker, dat zijn wij. Jij, ik, iedereen. Daarom heb ik de personages geen naam gegeven. Ook wij verschansen ons in een bunker van desinteresse en goedkope afleiding. Ook wij minachten mensen die onze hulp nodig hebben door een sentimentele emoji bij hun verhaal te plaatsen om meteen daarna de aandacht naar iets leukers te verleggen.’

De regisseur beweert niet te willen preken. ‘Ik wil niemand met de vinger wijzen. Ik zeg niet dat je beter moet recycleren of dringend moet aansluiten bij een protestbeweging. Ik zeg: je hebt maar één leven, één kans om de dingen ten goede te veranderen. Want ja, ik maak me zorgen. Tegelijk wil ik niet panikeren. Mensen als Donald Trump of Elon Musk zijn in hun sas wanneer de rest van de wereld panikeert. Ze hebben niets liever. Het is de tactiek van shock-and-awe. We moeten waakzaam blijven, en kalm, zodat we in actie kunnen komen.’

Joshua Oppenheimer zelf wanhoopt niet. Nóg niet. ‘Voor de laatste familie op aarde is het te laat, voor het publiek niet. We gaan toch niet blind rechtdoor blijven vliegen in de hoop dat er geen berg opduikt?’