Jonas Poher Rasmussen schreef Oscargeschiedenis met ‘Flee’ (zonder de presentator een muilpeer te verkopen)

Genomineerd worden voor beste internationale film, beste documentaire én beste animatiefilm: het is compleet uniek in de geschiedenis van de Academy Awards. De film zelf, Flee, toont vooral dat vluchtelingen mensen zijn, unieke individuen. Maar blijkbaar kun je daar maar beter een tekeningetje bij maken.

Net als in Waltz with Bashir of Another Day of Life combineert het Deense Flee documentaire en animatie. En opnieuw werkt dat wonderwel. Met veel empathie doet Flee het levensverhaal van Amin Nawabi (een schuilnaam), een succesrijke man uit Denemarken die lang in alle talen over zijn verleden heeft gezwegen, ook tegen zijn jarenlange vriend Jonas Poher Rasmussen, met wie hij nog samen op school heeft gezeten en die ondertussen aan de kost komt als regisseur. Als kind, toen de Taliban de Russen uit Afghanistan verdreven, vluchtte Amin uit Kaboel. Na een afgrijselijke periode in Moskou, op het moment dat de Sovjet-Unie implodeerde, en verschillende levensgevaarlijke pogingen om clandestien Zweden te bereiken raakte Amin afgesneden van zijn familie en kreeg hij asiel in Denemarken. Dat hij lang met geen woord over zijn verleden had gerept had te maken met zijn schrik voor uitzetting. Ook met zijn voorkeur voor mannen – als kind geilde hij, zoals blijkt uit Flee, op Jean-Claude Van Damme – lag hij aanvankelijk in de knoop.

‘Eigenlijk was ik gewoon nieuwsgierig naar het verhaal van mijn vriend’, legt Jonas Poher Rasmussen uit. ‘Ik ben dus niet aan Flee begonnen omdat ik per se de vluchtelingenproblematiek wilde aansnijden. Ik ken Amin al een jaar of 25. Ik groeide op in een Deens dorpje en ergens in de jaren negentig stond hij plots aan mijn bushalte en bleek hij naar dezelfde middelbare school te gaan. Ik was onmiddellijk nieuwsgierig naar wie hij was, waar hij vandaan kwam en wat hij had meegemaakt. Maar hij wilde niet praten over zijn verleden. Ik respecteerde dat. Sindsdien is onze vriendschap alleen maar gegroeid.’

Hoe overtuigde je hem uiteindelijk om wel over dat traumatische verleden te vertellen?

Jonas Poher Rasmussen: Ik heb níét geprobeerd om hem te overtuigen. Vijftien jaar geleden had ik nog eens gepolst of hij zijn verhaal niet wilde doen in een radiodocumentaire. Hij weigerde toen maar zei te beseffen dat hij op een dag zijn verhaal zou móéten delen met de wereld. Hij leed onder de grote breuk in zijn leven en wilde verleden en heden weer aan elkaar lijmen. Hij beloofde dat hij mij zou contacteren als hij er klaar voor was. De jaren gingen voorbij. Na een workshop over animatiedocumentaires wist ik perfect hoe we zijn verhaal moesten brengen.

Door een animatiefiguur van hem te maken kan Amin anoniem blijven. Was dat de voornaamste reden om er animatie van te maken?

Rasmussen: Ja, maar er waren nog voordelen. De media confronteren ons voortdurend met vluchtelingen en de asielproblematiek. Als ik voor mezelf mag spreken: ik heb de neiging om dat af te blokken. Er zijn veel te veel schrijnende verhalen. Je kunt die niet allemaal verwerken. Met een animatiefilm onderscheid je je van de rest. Je maakt het de kijker ook iets makkelijker. Hij moet zich niet herkennen in een persoon van vlees en bloed. Het is in animatie ook een stuk gemakkelijker om zo het Afghanistan van de jaren tachtig of het Moskou van de jaren negentig te reconstrueren. En je bent zo expressief als je maar wilt. Als Amin over zijn trauma’s praat, kiezen we voor heel grafische, surreële animatie die zijn complexe gevoelens uitdrukt.

Waarom wil Amin anoniem blijven?

Rasmussen: Over traumatische gebeurtenissen vertellen is voor iedereen delicaat. Hij wilde zijn verhaal aan mij kwijt omdat we al vijfentwintig jaar vrienden zijn. Maar hij heeft geen zin om er constant met iedereen over te moeten praten. Hij wil niet in het middelpunt van de belangstelling staan. Hij wil niet dat iedereen in zijn professionele milieu zijn trauma’s kent en hem erop aanspreekt tijdens de koffiepauze. Hij wil niet in het grootwarenhuis herkend worden door iemand die dan vraagt hoe bang hij was in dat gammele vluchtelingenbootje. Dat zou hij niet aankunnen.

Hij dacht ook juridisch in de problemen te komen als hij alles vertelde. Maar dat klopt niet. We hebben zijn dossier bestudeerd. Er is geen gevaar. Hij heeft asiel gekregen omdat hij destijds een minderjarige vluchteling was uit een land in oorlog, niet vanwege zijn achtergrondverhaal. Amin wist dat niet. Hij is er jaren verkeerdelijk van uitgegaan dat hij een geheim moest bewaren.

Jullie film wordt bejubeld, maakt furore op de festivals en haalde drie Oscarnominaties binnen. Al enigszins bekomen van het succes?

Rasmussen: Totaal niet. Het is een surreële ervaring. Toen we eraan begonnen, hoopten we op niet veel meer dan een uitzending op de nationale televisie. Met een gelukje moest dat toch kunnen. Het is een dolle rit geworden. Amin vindt het overweldigend dat vele honderdduizenden zwaar geraakt worden door zijn zo lang verzwegen verhaal. Hij zou in zijn jeugd veel gehad hebben aan genuanceerde verhalen over vluchtelingen maar er waren er amper. Met Flee kan hij mensen met gelijkaardige ervaringen geruststellen: hen laten zien dat ze niet de enigen zijn. Daar hecht hij veel meer belang aan dan aan die drie Oscarnominaties.

Wrong het contrast tussen de Oscarglamour en jullie nog steeds brandend actueel vluchtelingenrelaas?

Rasmussen: Het was een intense ervaring – ik ga dat niet wegsteken – maar het voelde zéér vreemd om mee te draaien in dat glamourcircus terwijl de wereld in brand staat. We zijn in 2013 aan Flee begonnen en de geschiedenis heeft ons ingehaald. De burgeroorlog in Syrië dreef miljoenen mensen op de vlucht. Ineens zag je langs Deense – en Belgische – snelwegen Syrische vluchtelingen wandelen. Toen Amerika zich terugtrok uit Afghanistan, greep de Taliban in een mum van tijd weer de macht. En dan is er nog de oorlog die zoveel Oekraïners uit hun land verdrijft.

Vluchtelingen zijn in de eerste plaats mensen. Soms lijken we dat te vergeten. Flee brengt dat in herinnering en zorgt voor perspectief en nuance.

Maar het is een maat voor niets als Flee de weg naar het grote publiek niet vindt.

Rasmussen: Exact. Niemand kent mij. Documentaire en animatie: dat is tweemaal niche. Daarom was ik heel blij dat acteurs Riz Ahmed (hoofdpersonage Ruben in Sound of Metal , nvdr.) en Nikolaj Coster-Waldau (Jaime Lannister in Game of Thrones , nvdr.) hun naam als executive producers aan de film verbonden. Of dat Bong Joon-ho (de Koreaanse regisseur van Parasite , nvdr.) zijn grote bewondering voor Flee in een brief verwoordde. De Oscars waren een uitgelezen kans om Flee bekend te maken en de aandacht te vestigen op conflicten en het leed van vluchtelingen. Dat hogere doel hield ik op elk feestje en tijdens elke oppervlakkige Hollywoodmeeting voor ogen.

Is er voor Amin een voor en na Flee?

Rasmussen: Absoluut. Door alles te reconstrueren besefte hij hoe zwaar hij het te verduren heeft gehad maar ook hoezeer hij mensen op afstand hield met zijn geheimen. Daar is hij nu vanaf. Hij kan eerlijk zijn. Een enorme opluchting. Zoals je op het einde van de film ziet, heeft hij nu ook eindelijk een thuis: samen met zijn vriend kocht hij een huis. Hij hoeft zijn verleden niet meer te verbergen, hij hoeft zijn seksualiteit niet meer te verbergen. Hij kan eindelijk zichzelf zijn.

Ik ben een beetje teleurgesteld dat je niet in de zetel ligt en met gesloten ogen op mijn vragen antwoordt, zoals je Amin laat doen.

Rasmussen: Ik wil dat gerust doen maar dan val ik geheid in slaap. De voorbije maanden waren uitputtend en ik ben wat ziekjes. Maar ik kan je die interviewtechniek wel aanbevelen. Ik heb die overgehouden aan de tijd dat ik voor de radio werkte. Ik laat Amin niet zomaar neerliggen. Dat heeft een doel: interview in het moment, breng je getuige terug naar de plaats en tijd van de gebeurtenissen. Vraag hem de ogen te sluiten en in de tegenwoordige tijd te praten. Dat is slechts even onwennig. Zo krijg je het gevoel dat hij niet navertelt maar herbeleeft. Om te helpen stel ik heel concrete vragen. Waar ben je? Hoe ziet die plek eruit? Tijdens het oproepen van die details herinnert de geïnterviewde zich vaak zaken die hij bijna vergeten was. Al die concrete details waren zeer dankbaar materiaal voor de animatoren.

Je doorweeft de animatie met archiefbeelden, van het Kaboel van de jaren tachtig of van de opening van de eerste McDonald’s in Moskou. Wat levert dat op?

Rasmussen: Omdat je door de animatie en het straffe verhaal misschien dreigt te vergeten dat het een documentaire is. De archiefbeelden herinneren daaraan. Achter die geanimeerde figuur met die stem vol droefenis gaat een echte mens schuil. Die beelden herinneren ons ook aan de historische gebeurtenissen die een enorme impact op Amins leven hebben gehad en waar hij niets aan kon doen. Archiefbeelden van Kaboel waren ook onze referentie voor de animatie. Soms tekenden we ze na. Het moest zo authentiek mogelijk zijn. Flee mag niet aanvoelen als fictie. Het is allemaal waargebeurd. Helaas.