Jóhann Jóhannsson: de meester van de eigenzinnige filmmuziek in 5 essentiële soundtracks

Dit weekend overleed de IJslandse componist Jóhann Jóhannsson, die bij het grote publiek vooral naam maakte als filmcomponist. We blikken terug op zijn sterkste soundtracks, mét toelichting van de meester zelf.

Twee jaar geleden mocht Jóhann Jóhannsson, de filmcomponist die dit weekend onverwacht overleed, de verhalen achter zijn beste filmscores tot dan toe vertellen aan de cultuurnieuwswebsite Little White Lies. Daarbij kon ook Prisoners, de film die de poort naar Hollywood openbeukte voor hem – voor regisseur Denis Villeneuve trouwens ook – niet ontbreken. ‘Voor [Villeneuve] stond het vast: hij wilde die obscure, IJslandse componist in plaats van alle A-lister die in de running waren. […] Op een of andere manier legden we die weg samen af.’

Wie Jóhanssons werk volgde voor hij filmscores begon te maken, weet dat dat allerminst evident was of is. De muziek waar de IJslander voor Prisoners naam mee maakte in zijn eigen land, balanceert tussen klassieke muziek en elektronica en is lang niet altijd even toegankelijk, al is dat net misschien zijn grote kracht als filmcomponist geweest. Of zoals hij het zelf in The Guardian zei: ‘Mensen zijn hongerig naar nieuwe geluiden en naar het ervaren van muziek die ze kennen en ze niet horen in reclamespotjes of in elke tv-show.’ Een blik langs de bekendste films waarvoor de eigengereide virtuoos de soundtrack schreef, illustreert die laatste uitspraak goed.

Prisoners(2013)

De film: In de eerste echt grote film waarvoor Jóhan Jóhansson de soundtrack schrijft, probeert Hugh Jackman zijn dochter en haar vriendinnetje terug te vinden nadat ze zijn ontvoerd op Thanksgiving. Prisoners won een Oscar voor beste cinematografie.

De soundtrack: Regisseur Denis Villeneuve wilde sacrale muziek voor zijn film, waarop Jóhannsson zich liet inspireren door IJslandse kerkmuziek en de hymnes die zijn grootvader op zijn harmonium speelde. Uiteindelijk ging hij wel met andere instrumenten aan de slag. ‘Het was vrij snel duidelijk duidelijk dat ik een strijkorkest nodig had, maar dan wel koude strijkers’, legt hij uit in een filmpje. ‘We wilden de emotie niet uitmelken, geen zware vibrato’s en zo.’

De ‘gewone’ orkestopnames vermengde hij met een elektronische soundscape, gebaseerd op cellofragmenten. ‘De bedoeling was dat je niet zou horen waren de elektronica stopte en het orkest begon.’

De mening:Variety schreef dat ‘zijn muziek drijft de spanning op, niet door je op een kunstmatige manier bang te maken, maar door een stap terug te zetten en jouw verbeelding de worstcasescenario’s te laten overlopen over de oplossing van het mysterie.’

The Theory of Everything (2014)

De film: Eddie Redmayne kruipt in de huid van fysicus Stephen Hawking in een biopic over diens jonge jaren, waarin zijn relatie spaak loopt en de ziekte ALS hem het leven steeds moeilijker maakt. Een mooie, biografische film over een icoon dus, altijd een grote kanshebber in het awardseizoen. Jóhannsson won er een Golden Globe mee en kreeg er ook zijn eerste Oscarnominatie voor.

De soundtrack: ‘Mijn belangrijkste taak was de emotie en het liefdesverhaal ondersteunen’, zei de IJslander over zijn werk voor The Theory in een live-interview. De score draaide uiteindelijk om de piano – ‘dat lag lang op voorhand vast’ – met veel minder ruimte voor elektronica dan we van Jóhannsson gewoon zijn. Het laatste lied was een solo voor harp: ‘Daar kan je mee wegkomen in de aftiteling.’

De mening: Volgens muziekblog Clash schipperde de soundtrack tussen ‘extatisch positivisme, hartstochtelijke sentimentaliteit en de wanhopige donkerte van een naderende ziekte.’

Sicario(2015)

De film: Opnieuw met Denis Villeneuve in de regisseursstoel. Villeneuve, die trouwens Jóhansson graag de soundtrack van Blade Runner 2049 had willen zien componeren, maakte van Sicario een broeierige B-thriller componeerde over de war on drugs langs de grens tussen de VS en Mexico. Emily Blunt, Josh Brolin en Benicio del Toro zijn de flikken van dienst.

De soundtrack: ‘Subtiele oorlogsmuziek’ was de opdracht die Villeneuve aan Jóhansson gaf. ‘De muziek heeft een soort puls die de film voorwaarts stuwt’, zei de componist later over zijn werk, andermaal beloond met een Oscarnominatie op de site Deadline. ‘De percussie speelt daar een heel belangrijke rol in. Er zit ook wat elektronica in, maar dat zijn meestal akoestische instrumenten waarvan de klank gemanipuleerd is. De muziek moest de droefenis van de woestijn en de melancholie van het grensgebied oproepen, en ook die van Alejandro, het personage van Benicio Del Toro.’

De mening:The New York Times hield het kort maar krachtig: ‘Een soundtrack als een hartaanval.’

Arrival (2016)

De film: Wanneer op verschillende plekken buitenaardse wezens op aarde landen, moet een linguïst, een rol voor Amy Adams, zo snel mogelijk hun taal ontcijferen. Ook de rest van de cast oogt, met namen als Jeremy Renner en Forest Whitaker, behoorlijk fraai. Voor Jóhansson was het met Arrival eindelijk prijs op de World Soundtrack Awards van Film Fest Gent. De Oscars sloten zijn score uit, omdat die afsloot met Max Richters On the Nature of Daylight, een nummer uit 2004 dat stemmers mogelijk had kunnen beïnvloeden omdat ze het voor de film al kenden.

De soundtrack: ‘In een film die vooral draait om taal en communicatie wilde ik stemmen gebruiken als belangrijkste instrumenten. Maar ik wilde de stem gebruiken op een andere manier, dus ging ik aan de slag met het ensemble Theatre Of Voices. Ik liet me inspireren door Stimmung van Karlheinz Stockhausen, een stuk voor zes zangers en microfoons, en componisten als Gérard Grisey and Horatiu R?dulescu’, legde Jóhansson uit in The Guardian. ‘Meestal is er te veel muziek in mainstreamcinema. In Arrival is ruimte en stilte extreem belangrijk. Als muziek nodig is, is die er ook echt en dient ze een doel.’

De mening: ‘De beslissing is te begrijpen, maar toch ook een beetje een schande’, schreef popcultuurblog The Verge over de diskwalificatie voor de Oscars.

mother! (2017)

De film: Darren Aronofsky regisseert zijn vriendin Jennifer Lawrence in een geschifte religieuze parabel, inclusief half opgegeten baby, die evenveel geprezen als verguisd werd. Uiteindelijk blijkt het personage van Lawrence symbool te staan voor Moeder Maria én Moeder Natuur en speelt het gebrek aan hoofdletter in de filmtitel een cruciale rol in de interpretatie van de prent. Zo’n film dus.

De soundtrack: ‘Halve maatregelen hebben geen plaats in mother!‘ zei Jóhansson in Indiewire over de eerste Aronofskyfilm waar Clint Mansell niet voor componeerde. Samen met de regisseur probeerde de IJslander, nooit vies geweest van experimenteerdrang voor de kunst, vanalles uit, zoals hetzelfde stuk in twaalf verschillende snelheden gebruiken. Al snel voelde de IJslander aan dat de film het best gebaat was bij géén soundtrack. ‘Schrappen is een groot deel van het creatieve proces. In dit geval wisten we dat we dat moesten doordrijven tot in het extreme.’ Het resultaat is een hoop geklik, geklak, gefluit en gerommel.

De mening: het laatste woord is voor Jóhannsson zelf. Hij noemde mother! ‘een van de sterkste artistieke ervaringen die ik ooit had’,