In het hoofd van geniale scenarist Charlie Kaufman: ‘Deze trieste tijd is nog lang niet voorbij’

Knack Focus interviewde Charlie Kaufman. Voor zover dat mogelijk is met de mensenschuwe scenarist van Being John Malkovich en Eternal Sunshine of the Spotless Mind die zichzelf in zijn debuutroman omschrijft als ‘een Godzilla met een vals gebit’ en met I’m Thinking of Ending Things als vanouds labyrintische cinema versjachert. ‘Ik worstel met ál mijn werk.’

‘Maal je om wat filmrecensenten over je schrijven?’ vragen we.

‘Ik denk dat het altijd fijn is om doorwrochte teksten te lezen’, antwoordt Charlie Kaufman.

‘Vind je zelf troost in virtuoze films, muziek, boeken of andere kunstvormen die de vinger leggen op de angst, de tristesse en de teleurstelling in een mensenleven?’

‘Ik hou van werk dat me verrast met iets dat waarachtig is.’

Het is niet makkelijk om met Charlie Kaufman af te spreken, en als het lukt, sta je nog nagenoeg nergens. Kaufman is geen spraakwaterval die het achterste van zijn tong laat zien, laat staan dat hij zich zou verlagen tot het ontwarren van zijn verhaalkronkels, het deconstrueren van zijn neiging tot metafictie of het toelichten van zijn experimentele verkenningstochten door het menselijke brein of droefkomische bespiegelingen bij de onmogelijkheid van relaties. ‘Iedereen heeft recht op een eigen interpretatie. Jij ziet jouw film. Ik kan niet meer gelijk hebben dan jij.’ Zijn knettergekke debuutroman Antkind en nieuwe film op Netflix, I’m Thinking of Ending Things, verplichtten ons om minstens een poging te wagen om in het hoofd te kruipen van een van de markantste scenaristen van de afgelopen twintig jaar.

***

Kaufman bezorgde videoclipregisseur Spike Jonze eind jaren negentig een scenario over een sjofele marionettenspeler die achter een dossierkast een lange gang ontdekt die uitkomt in het hoofd van acteur John Malkovich. Een redelijk normale vondst vergeleken met de rariteiten die Kaufman nadien nog zou bedenken. Being John Malkovich (1999) viel op, en met Spike Jonze stortte hij zich op een nog excentrieker film. In Adaptation (2002) verwerkte Kaufman zijn jarenlange geklungel bij het omzetten van het boek The Orchid Thief van Susan Orlean in een filmscript. Hij ontdubbelde zichzelf in het scenario in de met writer’s block worstelende Charlie Kaufman en zijn voor een Oscar genomineerde, zelfverzekerde tweelingbroer Donald Kaufman. Nicolas Cage nam beide personages voor zijn rekening. Zowel Charlie als de fictieve Donald werd genomineerd voor een Academy Award. Ze wonnen geen van beide, maar dat bleek slechts uitstel.

In 2005 werd de echte Kaufman dan toch beloond met een echte Oscar met zijn script voor Eternal Sunshine of the Spotless Mind van Michel Gondry, het hartverscheurende verhaal van twee ex-geliefden (Jim Carrey en Kate Winslet) die een bedrijf inschakelen dat al je herinneringen aan een geliefde uitwist. Alleen wie dwangmatig origineel wou overkomen noemde Charlie Kaufman op dat moment niet de meest originele scenarist van Amerika. Maar het tij keerde bruter dan de doorsnee scenarist kan bedenken. Toen Spike Jonze verstek gaf om Where the Wild Things Are te draaien, besloot Kaufman zelf Synecdoche, New York (2008) te regisseren, een metafysische film over een getormenteerde theaterregisseur (Philip Seymour Hoffman) die na het vertrek van vrouw en kind aan zijn magnum opus begint en New York laat nabouwen. Het doet er amper toe of u die film nu beschouwt als een voorbeeld van misbegrepen genialiteit of uitputtende chaotische metafictie: beide kampen hebben aanhangers. Synecdoche, New York flopte aan de kassa en de geniale scenarist had afgedaan.

Zeven magere jaren kostte het Kaufman om na een crowdfunding weer op het toneel te verschijnen met Anomalisa (2015) , een aangrijpende, existentiële poppenfilm over een man met het syndroom van Frégoli die even uit zijn isolement en depressie wordt verlost door ene Lisa. Er komt een vierde Oscarnominatie van, maar veel verandert dat niet: op de volgende Kaufman is het opnieuw vijf jaar wachten.

In I’m Thinking of Ending Things, sinds vorige week op Netflix, gaat een jonge vrouw (Jessie Buckley) voor het eerst op bezoek bij de rare ouders van haar nieuwe vriend (Jesse Plemons). Dit blad omschreef de film als ‘een strak in beeld gestanst, met uitgestreken gezicht geserveerd labyrint waarin je langzaam opgezogen wordt, tot het beurs gebeukte hoofd en hart zich overgeven’. Andere media zagen ‘een eindeloze rapsodie van richtingloze rariteiten’ die je ‘het gevoel geven voor eeuwig en altijd vast te zitten in een afschrikwekkende, claustrofobische nachtmerrie’ of ‘ Meet the Parents geregisseerd door Alejandro Jodorowsky’. Anders gezegd: de nieuwe Charlie Kaufman is zeer Charlie Kaufman.

Waarom koos je van alle boeken in de wereld voor I’m Thinking of Ending Things van Iain Reid als vertrekpunt voor een nieuwe film? Welke elementen intrigeerden: het mysterie, de verwrongen constructie, de duik in de psyche, de angstige atmosfeer?

CHARLIE Kaufman: Wel, ik heb niet elk boek in de wereld gelezen, dus ik kon helemaal niet uit alle boeken in de wereld kiezen. Ik koos voor Iains boek omdat ik me aangetrokken voelde tot de dromerigheid en het angstgevoel. Bovendien vond ik dat het aantal personages en locaties laag genoeg lag. Daardoor was er een kans om voldoende geld los te krijgen om de film te maken.

Anomalisa leverde je een vierde Oscarnominatie op. Je won een Academy Award met het scenario voor Eternal Sunshine of the Spotless Mind. Staan de producers en de regisseurs niet in de rij om met je samen te werken?

Kaufman: Misschien overschat je de waarde van een Academy Award. De filmbusiness is een business. Het kost veel geld om een film te maken en de mensen die in films investeren, willen die films geld zien opbrengen. Zoals in elke business nemen ze beslissingen die het financiële risico zo veel mogelijk beperkten. Dat speelt allemaal niet in mijn voordeel.

Kan I’m Thinking of Ending Things een nieuw begin voor je zijn? Kun je Netflix of andere studio’s niet overtuigen om meer in je films te investeren?

Kaufman: Geen flauw idee. Dat hangt van Netflix af. Ik ben een belabberde overtuiger.

Je deinst opnieuw niet terug voor vervreemding, overvloedig veel referenties en het uitdagen van het intellect van de kijker. Terugkerende thema’s zijn eenzaamheid, hopeloosheid en relaties. Hoofdrolspeler Jesse Plemons gebruikt het werkwoord kaufmanize. Verkaufman je bewust je projecten?

Kaufman:Nee, maar jezelf wegcijferen kan ook niet. Ongeacht de aard van het materiaal is er onvermijdelijk altijd interactie met de persoon die ermee aan de slag gaat. Dat geldt voor schrijvers, regisseurs en acteurs, maar evengoed voor lezers en schrijvers. Mensen die naar I’m Thinking of Ending Things kijken, of naar eender welke andere film, maken zich de film eigen. Net zoals ikzelf heb gedaan. Het was wel mijn bedoeling om een film te maken die voldoende rijk én open is, zodat je een heel andere kijkervaring hebt als je hem meerdere malen bekijkt. Ik vermoed dat je dan heel wat zaken zullen opvallen die de eerste keer niet in het oog sprongen.

Er wordt heel uiteenlopend gereageerd op Antkind, je kersverse, bizarre debuutroman over een nare filmcriticus. Beleefde je aan het schrijven van een boek evenveel plezier als aan het uitwerken van een film?

Kaufman:Antkind schrijven was een worsteling, maar een verrassing was dat niet. Met al mijn ander werk heb ik evenzeer geworsteld. Ik ben zonder meer blij dat ik de kans heb gekregen een boek te schrijven. Ik hoop er nog een te schrijven.

Zelfs je strengste critici moeten toegeven dat er ook in Antkind heel wat humor zat. De filmcriticus bewondert de komedies van Judd Apatow en verfoeit Charlie Kaufman. ‘Kaufman is Godzilla met een vals gebit, Halloweens Mike Meyers met een rubberen mes, de clown Pennywise met contacteczeem van in een riool te leven. Het is een zielenpoot.’ Vond je het leuk om jezelf zo de grond in te boren of is het zelfopoffering ter vermaak van de lezer?

Kaufman:Daar komt geen zelfopoffering bij kijken. Het is een essentiële verhaallijn dat B (de filmcriticus, nvdr.) het werk van Charlie Kaufman misprijst. Dit gezegd, het was inderdaad wel leuk om zijn bedenkingen bij mijn werk onder woorden te brengen. Ik vond het ook leuk om zijn andere gedachten te formuleren. Het was gewoon een plezant personage om uit te schrijven.

B verliest zich in een obsessie om een teloorgegane, drie maand durende film volledig te reconstrueren. Welke herinneringen hou je over aan Eternal Sunshine of the Spotless Mind? Zou je die prachtfilm uit het hoofd kunnen reconstrueren?

Kaufman: Ik heb die film in geen jaren meer gezien. Ik herinner me hem goed genoeg om op zijn minst een soortgelijke film met soortgelijke personages te maken, maar die zou niet in de buurt komen van een exacte kopie.

Hoe ben je de lockdown doorgekomen? Vond je de energie om verschillende boeken en meerdere scenario’s te pennen terwijl je twee nieuwe talen inoefende en klarinet leerde spelen? Of was het eerder een verwarrende periode?

Kaufman: Het is nog lang niet voorbij. Dit ís een trieste tijd. Ik voel me veeleer verlamd. Alles voelt zo abstract aan. Hoe ziet de rest van mijn leven eruit? Hoe ziet de business waarin ik zit er volgend jaar uit? De vrees om ziek te worden en het isolement in een huis dat niet van mij was, remden mijn werklust zwaar af. Omdat ik wel moet, dwing ik mezelf nu toch te werken.

Kop op.