In de safe space van ‘Smoke Sauna Sisterhood’ roken zusters de pijn uit

Zonder meer de intiemste documentaire die u dit jaar te zien krijgt. Ga mee zweten in Smoke Sauna Sisterhood.

Anna Hints kan zich haar eerste rooksauna niet herinneren. ‘Mijn oma was een genezeres. Ik ben op een vanzelfsprekende manier in de traditie geïntroduceerd. Van in de baarmoeder.’

Maar over de meest bijzondere sessie moet de Estse regisseuse geen seconde nadenken. ‘Ik was elf en grootvader was gestorven. Zijn lichaam lag opgebaard in de boerderij. Er was een wake. Mijn oma nam mij, mijn tante en mijn nicht mee naar de rooksauna. In het donker vertelde ze dat grootvader haar verschillende keren had bedrogen. Ze vertelde hoe moeilijk het in volle Sovjet-periode geweest was om lange periodes helemaal alleen voor de kinderen te moeten instaan. Frustratie, woede, pijn, schaamte: ze liet élke emotie zonder schroom los. Het ging er hevig aan toe maar na afloop kon ze grootvader in vrede begraven.’

Hints beschouwt dat als haar initiatie in het zusterschap. ‘Ik herinner me haarscherp de verruiming van mijn bewustzijn en dat viscerale, lichamelijke gevoel: oké, er is op aarde een safe space waar ik élke emotie kan delen.’

Zeven jaar werkte ze aan de documentaire Smoke Sauna Sisterhood, die je onderdompelt in de hitte, de duisternis en de intimiteit van een rooksauna waar vrouwen de persoonlijkste verhalen, verlangens en kwetsuren bezweren door ze te delen. In januari won ze er op het Amerikaanse indiefestival Sundance de prijs voor beste regie mee en sindsdien reist ze de wereld af met Smoke Sauna Sisterhood. ‘Best ironisch, want aanvankelijk werd me steun geweigerd omdat de film “te lokaal” was. Maar mijn aanvoelen en motivatie én die van het zusterschap blijken juist. Die rooksaunacultuur mag eigen zijn aan een petieterig land met amper 1,3 miljoen inwoners, ze verdient het om gedeeld te worden met de mensheid. Noem het een safe space mét mogelijkheid tot genezing.’

Zulke rooksauna’s – Unesco heeft ze uitgeroepen tot cultureel werelderfgoed – vinden meestal privé plaats, in een apart gebouw op een erf, diep in een bos of nabij een meer. Ze duren gemiddeld vier uur en vergen zes tot acht uur voorbereiding. ‘De essentie van de traditie is dat je het nooit enkel doet om je lichaam te reinigen. Het is altijd een reiniging van lichaam én geest. Je zweet eerst diepere lagen fysiek vuil uit en vervolgens ook alle emotionele vuil. Je wéét dat je een heilige ruimte betreedt. Je werpt niet alleen je kleren af. Je werpt ook je emotionele bagage en alle zelfopgelegde of maatschappelijke druk af. Rituelen en gezangen begeleiden dat proces. Maar het belangrijkste is dat je er kwetsbaar mag zijn.’

Makkelijk om te filmen was dat niet, alleen al technisch. ‘Buiten kon het twintig graden onder nul zijn. In de sauna was het tachtig graden. Geen enkele lens kan dat verschil aan. Dus werk je met buiten- en binnenlenzen. De binnenlenzen laat je aan de hitte wennen. De camera hulden we in speciale ijspakken – gewone zouden meteen smelten. De cinematograaf droeg handschoenen om zich niet te verbranden aan het metaal van de camera, natte kleren om af te koelen en natte hoofddoeken om niet flauw te vallen.’

Er is geen elektriciteit in een rooksauna en meestal slechts een klein venstertje, dus ook weinig licht. ‘We gebruikten amper één lamp aan dat venster, zodat je nét kunt zien wat er gebeurt. Het schemerdonker in die sauna’s is erg specifiek én mooi. Het doet mij aan de schilderijen van Caravaggio denken. Dat mirakel wilde ik zeker capteren.’ Wat ze ook capteerde: de suggestieve symfonie van sissende zweetdruppels, knetterende vuren en krakend ijs (bij een frisse duik in een bevroren plas) die je als toeschouwer mee in de sfeer brengen.

Visueel was het vele naakt dé grote uitdaging. ‘Het is een essentieel onderdeel van de ervaring. Iedereen is naakt, iedereen zweet, plast en bloedt. Verschillende lichamen, verschillende leeftijden, alles door elkaar. Het is prachtig om samen naakt te zijn. Het is volstrekt niet seksueel maar de maatschappij is het gewoon dat vrouwelijk naakt geseksualiseerd wordt. De uitdaging was om dat ongeseksualiseerd te tonen.’

De regisseuse nam ruim de tijd om een geschikte beeldtaal te vinden en checkte bij welke naaktbeelden ze zich zelf goed voelde. Vervolgens kon ze de vrouwen laten zien hoe ze het wenste aan te pakken. Ze legde zichzelf de regel op enkel samen te werken met wie niet aarzelde om haar verhaal te delen. ‘Ik ben heel open geweest over het niveau van intimiteit dat ik wilde.’

Niet voorzien was dat sommige vrouwen erg verdrietig waren dat hun verhaal de film uiteindelijk niet gehaald heeft. ‘Ik heb dat opgelost door voor elk van hen tijd uit te trekken om het uit te leggen en hen te troosten.’ En er zijn veel verhalen die het eindresultaat niet gehaald hebben. ‘Er was niet één getuigenis over verkrachting, er waren er verschillende. Maar het zou unfair zijn om zeven jaar van alleen maar zwaarte op de kijker los te laten. Ik heb naar een balans gezocht tussen licht en zwaar, grappig en intriest en heb vooral geprobeerd patronen te tonen en het helende effect van een rooksaunazusterschap.’