De vijf geboden van Jeanne Moreau, de feministe die er geen genoemd wilde worden
Het is helaas nog steeds een actuele vraag: hoe emanciperen zonder aan eigenheid of vrouwelijkheid in te boeten? Een Franse actrice deed het ons zestig jaar lang voor. Jeanne Moreau, die dit jaar stierf, plaveide op volstrekt eigenzinnige wijze de weg voor Jennifer Lawrence, Marion Cotillard en Veerle Baetens. ‘Ik ben een dissidente, ik heb in alle vrijheid geleefd. Zoals een jongen.’
Man of vrouw, op Jeanne Moreau kun je in drie minuten tijd voor het leven verliefd worden. Vraag YouTube naar ‘Jeanne Moreau Miles Davis’ en je ziet een weergaloos fragment uit Ascenseur pour l’échafaud. In die film van Louis Malle uit 1958 struint ze door het nachtelijke Parijs, streelt ze achteloos mooie auto’s, laat ze de wind met haar haren spelen en verbijt ze met een vleugje melancholie de angst en onzekerheid om haar minnaar die niets van zich laat horen.
De schitterende stadsbeelden en de triest schurende trompet van Miles Davis dragen bij tot de betovering, maar het is Jeanne Moreau die hypnotiseert. Ze zou dat nog vaak doen. Een bekend voorbeeld is de sprint op een brug die ze in Jules et Jim, de romantische nouvelle-vagueklassieker van François Truffaut, wint van twee aanbidders. Moreau is verkleed als jongen en nog neemt ze elke Jules en Juliette in. Zoveel levenslust laat niemand onverschillig.
Eens verliefd kom je met drie minuten niet meer toe. Moreau speelde in schier 140 films, waaronder heel wat blijvers. Cinematek vertoont ze van december tot eind februari bij wijze van hommage. Moreau overleed op 31 juli dit jaar, in haar geboortestad Parijs. Ze werd net geen negentig. Volgens de Franse president Emmanuel Macron was ze ‘nooit waar je haar verwachtte’, ‘ontsnapte ze aan de categorieën waarin men haar te snel wilde opsluiten – de gekke verleidster, de femme fatale’ – en ‘sloot ze zichzelf niet op in haar status van “grote actrice”‘. Die klemtoon op haar vrijheidsdrang was geen presidentiële folie.
Jeanne Moreau dichtte geen loonkloven, ontmaskerde geen seksisten en was te zeer gesteld op haar persoonlijke vrijheid om zichzelf tot de feministen te rekenen. ‘Ik heb het geprobeerd, maar groepen gaan me niet af. Ik verwerp elk -isme.’ Ze stoorde zich aan oorlogsverklaringen aan mannen. Maar op haar manier ging ze voorop in de emancipatiestrijd. ‘Niet het woord telt maar je daden, de manier waarop je leeft en je vrijheid.’ De vijf speerpunten van de methode Moreau.
1. Durf te rebelleren
Jeanne Moreau is het kind van een Engelse danseres die voor Josephine Baker danste in deFolies Bergère en een Parijse horeca-uitbater wiens familie een zaak had op Pigalle. Voor moeder was het na Jeannes geboorte, in januari 1928, gedaan met dansen. Aan vaders autoriteit was te merken dat hij ‘door mensen van de negentiende eeuw’ was opgevoed. Eigenlijk wilde hij een zoon. Had de beambte op het gemeentehuis hem niet tegenhouden, dan had Jeanne Pierette geheten. Vader wilde niet dat ze las, dus las ze bij kaarslicht in het donker. Ook in haar leergierigheid had hij geen goed oog. Goed genoeg kunnen lezen en rekenen om met een horeca-uitbater te trouwen en een gezin te bestieren, leek hem ruim voldoende.
Ook theater woonde ze noodgedwongen in het geniep bij. Daar ontdekte ze haar roeping. In het geheim volgde ze acteerlessen en tuimelde in het vak. Toen dat uitkwam – ze stond op de voorpagina van Paris-Soir – gooide vader haar op straat. Ze betrok een kamer nabij het kerkhof van Montmartre, bleef toneelspelen en liet zich helpen en naar huis wandelen door de prostituees. Die ‘prachtige en gulle vrouwen’ waren haar ‘eerste toeschouwsters’ en ‘apetrots’ op haar. De Comédie-Française, het door de Zonnekoning opgerichte, hoog aangeschreven staatstheater, was in alle staten toen ze er een vast contract weigerde. Moreau werkte liever voor Jean Vilar, de vernieuwende theatermaker die het festival van Avignon oprichtte. Toen ze zich ook nog eens verlaagde tot films, dacht de Comédie-Française dat ze een serpent opgeleid had. Dat kon Moreau niet schelen, die zou haar leven zelf wel regisseren.
2. Durf jezelf te zijn
Jeanne Moreau is al dertig en allesbehalve een nieuwkomer wanneer ze doorbreekt met een glansrol in Ascenseur pour l’échafaud. De eerste tien jaar film zijn geen succes. Volgens Julien Duvivier, een van de betere regisseurs, is ze een goede actrice maar zal ze niet slagen omdat ze ’te lastig te filmen is’. Hij wijt dat aan haar asymmetrische gezicht, de wallen onder haar ogen en een ‘atypisch voorkomen’ dat niet glamoureus genoeg is. Een poging om er een sexy vedette van te maken, mislukt. Ze lijkt veroordeeld tot stereotiepe personages en bijrollen waarvoor ze eerst uren in de schminkstoel moet zitten.
Tot Louis Malle haar twee keer na elkaar filmt zoals ze is: in Ascenseur pour l’échafaud en de schandaalfilm Les amants. Asymmetrisch gezicht of niet, de bioscoopbezoekers werpen zich aan haar voeten. Dat ze op niemand anders lijkt en over een karaktervolle schorre stem beschikt, zijn bijna even grote troeven als haar opvallend moderne spel. Moreau noemde zich ‘la créature différente’ en cultiveerde dat anders-zijn zorgvuldig. ‘Ik gehoorzaam niet graag aan het beeld dat men van me heeft.’ Op latere leeftijd zal ze vaak herhalen dat vrouwen zich te veel zorgen maken om ouderdom. ‘De schrik om te verouderen brengt meer schade toe dan de leeftijd.’ ‘Ik hou van de tijd die voorbijgaat. Er is niets pathetischer dan een vrouw die zich vastklampt aan een beeld uit haar voorbijgetrokken leven. Op je twintigste ben je mooi als de duivel. Daarna is het de ziel die wordt weerspiegeld.’
3. Durf te spelen
Niet alleen haar andere schoonheid en moderne spel vielen op. Nog voor de grote emancipatiegolf en als een van de eersten vertolkt Jeanne Moreau moderne, anticonformistische, complexe heldinnen. Dat moeten geen engeltjes zijn. Liefst niet, zelfs. Na Louis Malle inspireert ze François Truffaut en wordt ze een van de iconen van de nouvelle vague. ‘Ik viel samen met de fantasieën van die cineasten, en het toeval wil dat hun fantasieën samenvielen met de evolutie van het statuut van de vrouw.’
In Les amants speelt ze een gefrustreerde vrouw die man, kind en kasteel in de steek laat voor haar minnaar. De licht erotische scènes zijn voer voor een schandaal. Moreau schept er plezier in ‘la scandaleuse’ te zijn. In La baie des anges (1963) van Jacques Demy speelt ze een platinablonde, verwoed rokende, gokkende versierster. De uitdagende foto op de openingspagina van dit stuk komt uit Mademoiselle (1966), waarin ze als gefrustreerde onderwijzeres op de knieën gaat en de modderige laarzen van haar Italiaanse minnaar likt. Verdenk haar niet van onderdanigheid, want ze terroriseert de bekrompen dorpeling en verraadt haar lief waar hij bij staat. Haar affaire met regisseur Tony Richardson kost hem zijn huwelijk met Vanessa Redgrave. In Les valseuses (1974) vraagt haar personage: ‘Zint het jullie om met een oude taart naar bed te gaan?’ Daarna vrijt ze met twee mannen (Gérard Depardieu en Patrick Dewaere) tegelijk.
‘Ik heb altijd passionele keuzes gemaakt. Zodra ik succes had, bleef ik maar voorstellen krijgen voor films die leken op de behaalde successen. In plaats van ze allemaal te weigeren, had ik er een of twee kunnen aanvaarden. Ik zou poen geschept hebben en eigenlijk gewoon mijn beroep uitgeoefend hebben. Toch zou dat een totale contradictie geweest zijn met de persoon die ik ben. Het is misschien ridicuul, maar dat is de weg die ik wilde bewandelen.’
4. Durf te leven
Het meisje dat actrice werd hoewel vader het haar verbood, wordt een vrouw die zichzelf niets verbiedt. De grote geliefde heeft ze naar eigen zeggen nooit gekend, en ze was ervan overtuigd dat een mens alleen geboren wordt, alleen sterft en tussenin crepeert van eenzaamheid, ‘ook al heb je vijftig mensen rondom jou’. Dat idee stond geen bewogen liefdesleven in de weg. Tweemaal was ze kortstondig getrouwd. De dag voor haar bevalling huwde ze met regisseur Jean-Louis Richard. In de jaren zeventig was ze twee jaar getrouwd met William Friedkin. De Amerikaanse regisseur van The Exorcist en The French Connection noemde dat een grote vergissing, maar leerde dankzij Moreau wel de boeken van Marcel Proust kennen, hetgeen zijn leven heeft veranderd. Affaires had ze met onder meer François Truffaut, Louis Malle, Tony Richardson, Pierre Cardin, Peter Handke, Lee Marvin, Jean-Louis Trintignant, Marcello Mastroianni en Georges Moustaki. Welke verleider doet het haar na? ‘Het gemeenschappelijke punt tussen alle mannen die ik heb liefgehad? Ik!’ Liefde vergeleek ze met soep: ‘De eerste lepels zijn te heet, de laatste te koud.’
5. Durf te spreken
Moreau gaat voor het avontuur en beperkt zich niet tot Franse films. Ze acteert meermaals voor Orson Welles en Joseph Losey en werkt ook samen met de groten der aarde: Luis Buñuel, Elia Kazan, John Frankenheimer, Tsai Ming-liang, Theodoros Angelopoulos en Michelangelo Antonioni. ‘Als ik het soort vrouw was geweest dat zich laat verpletteren, zou ik hen niet geïnteresseerd hebben. Onder ons speelden we geen machtspel, er was osmose.’
Ook buiten de filmset komt ze voor haar mening uit. In 1971 tekent ze met vriendin Marguerite Duras, Simone de Beauvoir en Catherine Deneuve een ophefmakende petitie voor de legalisering van abortus. Over haar enige kind zegt ze: ‘Ik wilde geen kind. Ik weet dat dat veel vrouwen choqueert. Ik ben niet moederlijk. Op een bepaalde leeftijd speelt het spel van verleiden en verleid worden. Dat is een wisselwerking. Een vrouw wordt dat aangewreven. Bij een man is dat normaal.’
In 2013 nam ze het op 85-jarige leeftijd op voor twee jonge vrouwen van Pussy Riot en las ze op France Culture een tekst voor van de door het Russische regime in de gevangenis gezette punkster Nadezjda Tolokonnikova. Niet kwaad voor iemand die geen feministe wilde genoemd worden. ‘Ik ben een dissidente, ik heb in alle vrijheid geleefd. Zoals een jongen.’
Hommage aan Jeanne Moreau
Van 2/12/2017 tot 25/2/2018 in Cinematek, Brussel. Info: cinematek.be
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier