‘De Dardennes zijn heel grote meneren’: maakte deze man de Russische ‘Rosetta’?

Nu ja, iederéén. Het is in elk geval met een vergrootglas zoeken naar recensies die Ayka niet vergelijken met Rosetta, de film waarmee de Dardennes twintig jaar geleden hun eerste Gouden Palm wonnen.

In tegenstelling tot Rosetta greep Ayka in Cannes wel naast de hoogste onderscheiding in Cannes, maar het filmfestival kroonde hoofdrolspeelster Samal Jesljamova meer dan terecht tot beste actrice. Jesljamova vertolkt de jonge Kirgizische Ayka, die zich kort na haar bevalling door het wc-raampje van een Moskouse kraamkliniek naar buiten wurmt. Haar baby laat ze achter en zonder haar lichaam de kans te gunnen zich te herstellen gaat ze in de vrieskou op zoek naar werk.

Regisseur Sergej Dvortsevoj filmt haar heroïsche maar bittere overlevingsstrijd inderdaad met de directheid en het hyperrealisme waarmee de broers Dardenne uitgroeiden tot een referentie in de internationale cinema. De ellende van Ayka is volgens hem zelfs geen tikje overdreven. ‘In 2010 werden in Moskou 248 baby’s door hun Kirgizische moeders achtergelaten in de kraamkliniek. Ik was verbijsterd toen ik dat vernam. Ik ben dan wel een Rus, maar ik ben geboren en getogen in Kazachstan. Ik wéét hoeveel belang men in Centraal-Azië aan het gezin hecht. Hoe kan het dan dat die vrouwen hun kinderen in een vreemde stad aan hun lot overlaten? Wat drijft hen zo ver? Zulke vragen bleven maar door mijn hoofd spoken en ik besloot er een film over te maken, want daar is nood aan. Hoe meer ik me in de zaak verdiepte, hoe feller het opviel dat de Moskovieten geen enkel besef hebben van de tragische situatie van sommige inwijkelingen.’

Wat brengt die Kirgiziërs naar Moskou? Je toont dat zelfs huisdieren beter behandeld worden.

Sergej Dvortsevoj: In Moskou verdienen ze in één maand evenveel als in Kirgizië in een half of zelfs een heel jaar. En als je een hele familie moet onderhouden, heb je niet veel keuze. Helaas loopt het niet altijd zoals gepland. Als je zoals Akya geen verblijfsvergunning hebt, kun je in heel penibele situaties verzeilen.

Het is extreem moeilijk om dat lijden júíst te portretteren. Ik wilde geen techniek zien, ik wilde niet dat mijn hoofdrolspeelster dat nabootste. Samal was echt uitgeput toen we filmden, ze had het echt zo koud. Film en fotografie zijn de enige kunsten die de werkelijkheid heel direct en concreet kunnen weerspiegelen. Daar probeer ik mijn voordeel mee te doen.

Tien jaar geleden won je in Cannes de Prix Un Certain Regard met Tulpan, een meeslepende speelfilm over de teloorgang van de Kazachse nomadencultuur. Waarom nu pas een tweede langspeler?

Dvortsevoj: Ik vind dat zelf ook lang, hoor. De film moest zich in de lente afspelen maar toen we begonnen te draaiden, sneeuwde het serieus. Dat leverde enkele heel sterke scènes op. Mijn cameraman vond dat de sneeuw de film shakespeariaans maakte. Dat verplichtte ons wel om álle scènes in winterse omstandigheden te draaien. Ik moet je niet vertellen dat het klimaat aan het veranderen is: na die eerste opnames heeft het amper nog gesneeuwd in Moskou. We hebben tot vorige winter moeten wachten om de film af te werken.

Ik besefte ook te laat dat een film over een pas bevallen vrouw een domme zet was. Het is voor een man al knap lastig een film over een vrouw te maken, een film over een pas bevallen vrouw is helemaal om problemen vragen. Mannen onderschatten wat er hormonaal, lichamelijk en mentaal met je gebeurt als je een kind op de wereld zet. Ik heb me serieus moeten inlezen.

Werk je met overheidsgeld? En leidt dat niet tot ongewenste bemoeienissen?

Dvortsevoj: Russische filmregisseurs hebben het grote gelúk dat ze een beroep kunnen doen op het ministerie van Cultuur. Uiteraard is er nooit genoeg geld, dus moeten we nog andere investeerders vinden. Dat brengt een nieuw soort druk met zich mee. In de Sovjettijd stonden we politiek onder druk, vandaag financieel. Ik weet eerlijk gezegd niet wat het slechtst is. Tarkovski had negentig procent van Stalker (1979) gedraaid maar was niet tevreden en vroeg of hij van nul mocht herbeginnen. De Sovjet-Unie stemde daarmee in en Stalker werd een meesterwerk. Zoiets is vandaag toch ondenkbaar?

Je hebt toch geen heimwee naar die dagen?

Dvortsevoj: Dat zeg ik niet. Ik vind het gewoon jammer dat geld tegenwoordig alles dicteert. Film is vreselijk ver afgedwaald van kunst. Alles moet op papier gepland worden en o wee als je daar tijdens de opnames van af durft te wijken. Kunst heeft verandering, toeval en onvoorspelbaarheid nodig. Ik film zoals ik schrijf: ik probeer wat uit en als het mij niet bevalt dan herbegin ik. Als er honderd opnames nodig zijn, dan maken we er ook honderd. Ik vind die zoektocht heel normaal maar de filmindustrie is het duidelijk niet met me eens. Het interesseert me niet om een verhaaltje te illustreren. Het verbaast met dat zoveel regisseurs daar wel genoeg mee nemen. Ik wil niet alles op voorhand uitdokteren, ik wil twijfelen en dingen al doende ontdekken. Tachtig procent van Ayka is geïmproviseerd.

De overige twintig procent is afgekeken van Rosetta van de broers Dardenne?

Dvortsevoj: Ik denk dat ik mijn eigen stijl en persoonlijkheid heb. Het verrast me dat zo veel mensen met die vergelijking afkomen maar ik kan me er moeilijk aan ergeren: jouw landgenoten zijn hele grote meneren.