Op 20 juni 1975 sneed een vin door het filmdoek die Hollywood een nieuw tijdperk insleurde. Vijf cijfers die – vijftig jaar na dato – laten zien hoe groot de impact van Steven Spielbergs Jaws is. ‘Er is cinema voor Jaws, en er is cinema na Jaws.’
20.06.1975
Dat is de datum waarop plots een mensenhaai opdook in de bioscopen, waarna de filmindustrie nooit meer hetzelfde zou zijn.
Plots zat iedereen in de States in een gekoelde bioscoop te zweten om toch maar níét in zee te moeten.
Steven Spielberg, een rookie van amper 27 die met Duel en The Sugarland Express twee bescheiden hitjes had gescoord, had geen idee dat hij niet gewoon een vlotte thriller over een grote witte haai met grote appetijt aan het maken was, maar een seismisch evenement: de geboorte van de zomerblockbuster.
Plots zat iedereen in de States in een gekoelde bioscoop te zweten om toch maar níét in zee te moeten. De film kwam uit in 450 zalen tegelijk, gestuurd door een publiciteitscampagne als een haaienaanval – met 1,5 miljoen dollar aan tv-spots alleen. Daarvoor werden studiofilms langzaam uitgerold: eerst in een paar grote steden, en pas later, na weken en maanden, in kleinere markten. Die revolutionaire ‘nation wide release’ zorgde voor een hype nog voor Jaws zijn vin opstak, en is het marketingmodel waarmee Hollywood vandaag nog altijd werkt.
Zonder Jaws geen Jurassic Park, geen Top Gun, geen Barbenheimer.
‘Dat de haai niet kon zwemmen was een godsgeschenk’, zei Spielberg later, verwijzend naar zijn mechanische monster uit rubber dat voortdurend sputterde en mee de productiekosten deed oplopen tot 9 miljoen dollar. Het bleek een flinke hap uit het budget van Universal, dat aanvankelijk niet meer dan een hapbare creature feature – een monsterfilm zeg maar – van maximaal 3,5 miljoen voor ogen had. Spielberg vreesde voor zijn ontslag. Het draaide anders uit.
470
Dat is wat Jaws wereldwijd opbracht in miljoen dollars. Omgerekend naar vandaag zou een klein land zijn schulden kunnen aflossen met dat bedrag. Behalve België dan, natuurlijk.
Het was de eerste film ooit die door het plafond van 100 miljoen brak in de VS. Universal – dat vreesde voor een flop door de opgelopen kosten en de moeizame opnames – voelde zich als een dronken strandredder met een loterijticket. Ook het gros van de critici was meteen gebeten, net als de talloze tieners die voortaan Hollywoods favoriete doelpubliek zouden worden. The New York Times noemde het een eersteklas thriller. Roger Ebert gaf vier sterren en schreef dat Jaws een ‘perfecte mix van karakters, schrik en intelligentie’ was.
Het Jaws-thema is geen score, maar een psychologische aanval. Zelfs Hitchcock had er respect voor.
Van toen af waren de multiplexen de zomerkerken van Amerika. Zonder Jaws dus geen Jurassic Park, geen Top Gun, geen Barbenheimer. Elke hitfilm met een trailer tijdens de Superbowl en een mythisch monster dat het liefst onder de waterlijn blijft, heeft een harpoen in zijn schouder waarop ‘Spielberg’ gekrast staat. Net als Alfred Hitchcock voor hem puurde hij prestige uit suspense. En hij deed het met een rubberen haai die tijdens de opnames zo vaak dienst weigerde dat je zou denken dat het beest bij de vakbond zat.
2
Meer noten had componist John Williams – die daarna elke Spielberg-film van muziek zou voorzien – niet nodig om je nooit meer onbezorgd in open water te laten drijven.
‘You’re gonna need a bigger boat’ is niet alleen de beroemdste quote uit de film, maar ook het motto van zowat elke Hollywoodproductie sindsdien.
Twee noten, E en F, gespeeld door strijkers en herhaald met de dreiging van een schuldeiser die weet waar je woont. Dum… dum… DUM-DUM… DUM-DUM… DUM-DUM-DUM-DUM! Zelfs Spielberg dacht eerst dat het een grap was. ‘Play it again,’ zei hij, ‘maar enger.’ Williams deed dat. En filmgeluid veranderde voor altijd. Het Jaws-thema is dan ook geen score, maar een psychologische aanval. Zelfs Hitchcock had er respect voor. De muziek maakte de haai, niet omgekeerd. In een film waar het monster grotendeels afwezig is, is het de score die je angstig in je bioscoopstoel duwt. De muziek was zelfs zo effectief dat het de symfonische score opnieuw populair maakte, en redde van de vergetelheid in een tijd waarin Hollywood steeds meer experimenteerde met jazz, minimalisme of popsoundtracks. Of zoals Martin Scorsese zei: ‘Dat thema? Het is primair. Alsof een hartslag en het noodlot samen een kind hebben gebaard.’
4
Het aantal films uit de franchise, gebaseerd op de gelijknamige pulproman van Peter Benchley die een jaar voor de release in de rekken verscheen.
‘You’re gonna need a bigger boat’ is niet alleen de beroemdste quote uit de film, maar ook het motto van zowat elke Hollywoodproductie sindsdien. Roy Scheider – als de verbeten politiechef Martin Brody, die het fictieve kuststadje Amity probeert te beschermen tegen de meedogenloze mensenhaai – improviseerde de zin op de set, gefrustreerd over het feit dat de crew – letterlijk – te weinig ruimte had. Maar het groeide uit tot een industrieel mantra: als het niet werkt, maak het groter. Méér haai. Méér actie. Desnoods ook méér sequels, zeker zolang ze geld opbrengen, om ook maar eens een kwalijk gevolg van het monstersucces te noemen.
Jaws was geen genrefilm. Hij creëerde een genre.
Jaws was niet de eerste film met vervolgen. Maar hij markeert wel het begin van de moderne filmfranchise: een megahit met sequels, merchandising en zelfs thematische pretparkattracties (Universal Studios). Het idee dat één succes een heel ecosysteem van spin-offs, speelgoed, video games en reboots kan opleveren, vond hier voor het eerst ingang. Het degelijke Jaws 2 (1978) had als tagline ‘Just when you thought it was safe to go back in the water…’ Daarna kwamen Jaws 3-D (1983) en Jaws: The Revenge (1987), die de saga degradeerden tot een parodie op zijn eigen culturele impact. Zelfs Michael Caine, die meespeelde in deel 4, zei: ‘Ik heb de film nooit gezien, maar volgens iedereen is hij verschrikkelijk. Wat ik wel gezien heb, is het huis dat hij me heeft opgeleverd, en dat is fantastisch.’
2500
Zoveel kilo woog de zeven meter lange haai die op de set de koosnaam Bruce meekreeg, naar Spielbergs advocaat. Bruce was log en zwaar, en werkte zelden. Hij zonk, lekte, gleed weg tijdens scènes. Maar zijn afwezigheid werd cinema’s grootste les in suggestie. Je zag het beest amper, maar voelde het overal.
Bruce is ook de vader van een hele haaiendynastie: van Deep Blue Sea en Open Water tot The Meg en de groteske fun van Sharknado. Maar geen van die films benadert het gewicht en het genie van Spielbergs origineel. Jaws was geen genrefilm. Hij creëerde een genre. Zoals Quentin Tarantino zei: ‘Er is cinema voor Jaws, en er is cinema na Jaws.’
Dum… dum…
DUM-DUM… DUM-DUM…
DUM-DUM-DUM-DUM!