‘Ontoerekeningsvatbaar’: waarom wil men een pedofiel met een kunstenaar doen samenwerken?

‘De kunstenaar is het glijmiddel om een licht te werpen op de schrijnende eentonigheid van het bestaan van de geïnterneerde’, concludeert onze tv-recensente na de eerste aflevering van ‘Ontoerekeningsvatbaar’.

Het moeten de meest onbehaaglijke minuten geweest zijn die ik sinds lang op televisie zag. In het gesloten psychiatrisch centrum had acteur Stefaan Degand net een kop koffie ingeschonken toen Dennis hem met lijzige stem vertelde waarom hij daar zat. Beeldde ik het me in, of klonk er ook een soort genoegen door in die stem? Ik zal bij de feiten blijven omdat die mijn interpretatie van wat ik zag en hoorde volledig kleurden.

Dennis pleegde zedenfeiten met minderjarige meisjes. Mijn bloed stolde in mijn aderen toen ik het hoorde. Het bevroor helemaal toen ik Dennis op diezelfde ongevoelige en onbewogen toon hoorde uitleggen hoe hij dat voor elkaar kreeg. Hij had alles, zei hij. In een sociale woonwijk was hij de man met het zwembad, hij had konijnen en cavia’s, snoepjes en geweldig speelgoed. Hij had zichzelf ontpopt als de honingpot waar de jonge meisjes als bijen omheen zoemden. Soms ving hij er een. ‘Het was niet moeilijk’, zei hij.

Degand zat tegenover hem en zweeg. Er bestonden geen woorden die de diepte van de stilte die tussen die twee mannen lag konden vullen. Opnieuw kreeg ik de indruk dat Dennis er wel een beetje van genoot. De aandacht. De schok die hij veroorzaakte met zijn afstandelijk geformuleerde bekentenis. Hij haakte er als toemaatje een soort praatje over dieper inzicht aan vast. Want uiteindelijk was hij zelf ook slachtoffer geweest. Hoe kon hij wat hij zelf had meegemaakt anderen aandoen? Dat ging zijn petje te boven.

Ik vermoed dat ik op dat moment naar het scherm heb geschreeuwd. Ik heb geprobeerd te begrijpen waarom programmamakers een pedofiel met een kunstenaar willen doen samenwerken, maar voor al wie ooit de vingers van een pedofiel op zijn of haar lichaam voelde en daar vaak nog de sporen van draagt, is dit ondraaglijk om te zien.

Tot de ontmoeting van Degand met Dennis had ik al een paar keer de wenkbrauwen gefronst. Niet uit onbegrip, wel uit ongemak. Net als in Gek en geniaal, waarin kunstenaars werkten met psychosegevoelige mensen, is in Ontoerekeningsvatbaar de kunstenaar het glijmiddel om een licht te werpen op de schrijnende eentonigheid van het bestaan van de geïnterneerde. De verhalen doen naar adem happen. Yani heeft autisme en werd geïnterneerd voor zijn gokverslaving. Hij eet witte boterhammen met choco in zijn cel. De televisie laat hij aan om wat menselijke geluiden te horen en de stilte te breken. Maar soms, zo geeft hij toe, praat hij tegen zichzelf. ‘Smakelijk’, zegt hij dan. Hij neemt een hap en staart naar de muur. ‘Vanbinnen voel ik me rot.’

Als hij met Willy Wartaal aan zijn eigen rapnummer schrijft, lichten zijn ogen op. Hij wipt op en neer van enthousiasme, heeft het over zijn autisme, de grote breuk met de wereld en zijn stille hoop op terugkeer naar die wereld. En dan denk je, het is wel mooi, zo’n samenwerking met een kunstenaar. Maar het is ook naïef te geloven dat het werkelijk een verschil maakt.

Nora zal met Arne Quinze haar droomwereld verbeelden. Heel veel kleur, zegt ze, alle kleuren van de regenboog. Nora praat even bevlogen over wat haar vrolijk stemt als over alle keren dat ze met een buikband moest rondlopen omdat ze weer eens iets of iemand in elkaar had getimmerd. Ze loopt rond in haar kamer en toont alle barsten en scheuren. Het zijn de littekens van haar woedeaanvallen op de muren. Als je goed kijkt, zegt ze, zie je boven het bed stukjes huid hangen. Van al die keren dat ze met haar hoofd tegen de muur bonkte tot het bloedde. ‘Waarom?’ wilde Quinze weten. Ze haalt de schouders op. Het is de enige manier om te ontsnappen aan de plek waar ze altijd moet zijn.

En toen kwam Dennis. Ik vermoed dat het een boeiend traject wordt, dat Degand met Dennis zal afleggen. Maar, het spijt me, ik zal en kan er niet naar kijken.