Dertig jaar na de Fluwelen Revolutie palmen Tsjechen en Slovaken onze rockpodia in

Dat Eurosonic dit jaar de Tsjechische en Slowaakse muziekscene in het zonnetje zet, is geen toeval. De Midden-Europese popmuziek, ooit weggestopt door het regime, is de laatste jaren aan een internationale opmars bezig.

Nadat het Groningse showcasefestival Eurosonic Noorderslag vorig jaar Denemarken als gastland in de kijker zette, is het dit jaar de beurt aan Tsjechië en Slowakije om hun muzikale zonen en dochters uit te sturen. Twintig zijn het er in totaal geworden, veelal onbekende, maar boeiende namen. Of wat dacht u van Manon Meurt, een shoegazekwartet uit Rakovník dat mocht opwarmen voor My Bloody Valentine? Ook The Ills, vier postrockers uit Bratislava die met hun donkere instrumentale gitaarmuziek zelfs airplay krijgen bij de BBC, zijn een luisterbeurt waard, net als Thom Artway. Enkele jaren geleden bracht die laatste zijn liedjes nog op straat ten gehore, maar met de hulp van major Warner groeide hij uit tot een gevierde ster, die met zijn melodieuze pop zowel bij fans van Ed Sheeran als Coldplay in de smaak valt.

Er beweegt dus wat in het vroegere Tsjecho-Slowakije, sinds 1993 in twee aparte republieken opgesplitst. Die evolutie is gedeeltelijk te danken aan Nouvelle Prague, een showcasefestival op de linkeroever van de Moldau dat in november zijn vierde verjaardag vierde. Het evenement lokt niet alleen vertegenwoordigers van de internationale muziekindustrie, maar boost ook het zelfvertrouwen van de plaatselijke muziekscene. Heel wat artiesten hebben de volgende sport op de ladder al bereikt en trokken naar hoog aangeschreven festivals als The Great Escape in Brighton, Wave in Wenen en het Hamburgse Reeperbahn.

Dat grensoverschrijdende is relatief nieuw. Vóór de Fluwelen Revolutie, die in november 1989 een einde maakte aan de communistische dictatuur, was Tsjecho-Slowakije een van de repressiefste regimes achter het ijzeren gordijn. Regeringsleider Alexander Dubcek ijverde in de jaren zestig weliswaar voor liberale hervormingen en een ‘socialisme met een menselijk gelaat’, maar zijn Praagse Lente werd in 1968 door de troepen van het Warschaupact met tanks en wapengekletter genadeloos de kop ingedrukt.

Staatsondermijnend

De nieuwe partijleider, Gustav Husák, deed zijn vrijheidslievende landgenoten snel weer in het gareel lopen. Husák, die jongerencultuur als een product van het losbandige westen zag, maakte het maken van rockmuziek zelfs strafbaar. Muzikanten werden om de haverklap geïntimideerd door de staatsveiligheid en moesten zich voor de rechtbank verantwoorden voor ‘staatsondermijnende activiteiten’ of ‘verstoring van de openbare orde’. Vaak verdwenen ze voor jaren achter de tralies.

De invloedrijkste undergroundband die in Praag actief was tijdens die periode van repressie, heette Plastic People of the Universe. De groep, genoemd naar een song van Frank Zappa en voorts geïnspireerd door het werk van The Doors, The Velvet Underground en The Fugs, werd opgericht na het neerslaan van de Praagse lente. Ze zou, in wisselende bezettingen, zo’n twintig jaar actief blijven. De leden dosten zich uit in extravagante kostuums en gebruikten naast psychedelische visuals ook Bengaals vuur op het podium. Hun avant-gardistische progrock getuigde van een brutale speelsheid en een uitgesproken liefde voor jazz.

De partijbonzen zagen hun non-conformisme echter als verzet tegen het politieke establishment, lieten hun apparatuur in beslag nemen en legden hen, net als hun tijdgenoten van Extempore, speelverbod op. Alleen artiesten die over een officiële vergunning beschikten, mochten in het openbaar hun kunsten tonen.

‘Om erkend te worden en te mogen optreden diende je vanaf 1973 een vernederend staatsexamen af te leggen’, vertelt rockmuzikant MikolᨠChadima, die, wegens zijn activiteiten met Extempore en de MCH Band, meer dan eens in de gevangenis belandde. ‘Dat bestond uit drie delen. Eerst deed je auditie voor een jury van partijfunctionarissen, die je repertoire beoordeelde. Vervolgens moest je bewijzen dat je onderlegd was in de muziektheorie. Belachelijk natuurlijk, stel je even voor dat men Jimi Hendrix aan zo’n proef had onderworpen. Het derde en belangrijkste gedeelte was de ideologische test. Want wie de geschriften van Marx en Lenin uit het hoofd kende, zou ook wel een beslagen muzikant zijn. Logisch toch?

‘Wie slaagde kreeg een karig maandelijks salaris, kon platen uitbrengen op één van de drie staatslabels en maakte kans om op radio of tv te komen. Als ‘professional’ werd je op tournee gestuurd naar de verste uithoeken van het land en moest je minstens twintig concerten per maand geven. Maar zelfs een vergunning bood geen zekerheid: om de twee jaar kreeg je een nieuwe evaluatie en kon je dus weer uit de boot vallen. Het systeem steunde op pure willekeur.’

Charta 77

In die context werden de zogenaamde ‘amateurs’ vogelvrij verklaard. Voor hen zat er niets anders op dan in privéhuizen clandestiene optredens te organiseren. Zowel de muzikanten als de toeschouwers liepen daarbij het risico door de geheime politie te worden opgepakt.

Toch wist Plastic People of the Universe, ondanks alles, stiekem opnamen te maken en de tapes naar het buitenland te smokkelen. Hun platen verschenen, tot ergernis van het partijapparaat, op Franse, Canadese en Nederlandse labels.

Bandleden werden van de weeromstuit gearresteerd en gevangen gezet. Dat leidde tot de publicatie van het manifest Charta 77, dat ondertekend werd door vooraanstaande auteurs en intellectuelen, censuur met klem veroordeelde en vrijheid van meningsuiting eiste. Eén van de dissidente ondertekenaars was toneelschrijver Václav Havel. Hij werd tot vijf jaar opsluiting veroordeeld maar zou, na de val van het communisme, de eerste president van het vrije Tsjecho-Slowakije worden. De leden van Plastic People hebben altijd volgehouden dat ze geen politieke activisten waren. Hun enige ambitie was muziek te maken zoals ze dat zelf wilden.

Tijdens de jaren 1990 kende de Tsjechische indierock zijn eerste echte bloeiperiode, met originele groepen als Jablkon, E, Rale, Klar, Boo, Deep Sweden en U, Jsme Doma, waarvan de meeste ook Belgische podia aandeden. Vandaag, drie decennia na de Fluwelen Revolutie, is Praag een typisch westerse stad geworden en heeft het internet er de hele wereld binnengebracht. In de voorbije jaren konden West-Europese muziekliefhebbers al mondjesmaat kennis maken met Tsjechische bands als Tara Fuki, Please the Trees of DVA en Slowaakse als Longital en Nvmeri. Toch lijkt pas nu voor Midden-Europese groepen de tijd rijp om voorgoed uit hun cocon te breken.

‘De sector heeft inderdaad tijd nodig gehad om het nodige professionalisme te kweken’, vertelt David Nguyen, programmeur van Nouvelle Prague. ‘Veel lokale bands mogen dan wel erg getalenteerd zijn, de meeste zijn gewoon nog niet klaar voor het buitenland. Want om daar iets in beweging te brengen, heb je een netwerk en een goede omkadering nodig, dingen waar het de meeste combo’s aan ontbreekt. Bij de overheid wordt muziek stiefmoederlijk behandeld, omdat ze onder de podiumkunsten ressorteert. Pas de jongste jaren begint de politiek schoorvoetend initiatieven te nemen om Tsjechische artiesten te ondersteunen.’

Een van die initiatieven is Soundczech, een jong exportbureau voor Tsjechische muziek. ‘Lange tijd deden de autoriteiten pop en rock af als minderwaardige cultuuruitingen’, bevestigt directeur Márton Náray. ‘Het heeft ons ruim tien jaar lobbywerk gekost om hen over de streep te trekken, maar vandaag krijgen we een werkbudget waarmee we Tsjechische muziek een internationaal platform kunnen geven.’

‘Tsjechische provinciesteden hadden lange tijd de gewoonte zich af te zetten tegen alles wat in Praag gebeurde. Het was dus geen om makkie bands, boekingagenten, managements, concertorganisatoren en platenlabels onder één paraplu samen te brengen en hen ervan te overtuigen dat ze allemaal baat hadden bij een intensieve onderlinge samenwerking.

‘We beschikken nu over een florerende clubscene. De meeste concerten raken probleemloos uitverkocht en dat brengt leven in de brouwerij. Na intensief studiewerk besef ik nu ook dat culturele en economische belangen elkaar niet in de weg hoeven te staan. Muziek kan bijvoorbeeld een gunstige invloed hebben op het toerisme.’

Rolmodellen

Uit ervaring weet Náray hoe belangrijk rolmodellen en culturele ambassadeurs kunnen zijn om een regio muzikaal op de kaart te zetten. ‘Ze werken als een magneet. Zelf trok ik voor het eerst naar Lissabon, nadat ik in de ban was geraakt van Madredeus. Het succes van Sigur Rós heeft dan weer de belangstelling voor IJsland aanzienlijk aangewakkerd. Door voor Tsjechische bands internationale tourschema’s uit te werken, proberen we hen dus ‘zichtbaarder’ te maken. Daarvoor streven we in eerste instantie partnerships met onze buurlanden na. Maar sommige groepen toeren vandaag ook al in Groot-Brittannië en de VS. Dat proberen we te vergemakkelijken door hun reiskosten te financieren en promocampagnes op te zetten. Uiteindelijk moet de muziek sterk genoeg zijn om zichzelf te verkopen.’

‘Jammer genoeg valt van de Tsjechische media voorlopig weinig heil te verwachten’, zucht gitarist Jakub Vasícek van de beloftevolle droompopband Places. ‘Onze muziek is best toegankelijk, maar toch blijven we gevangen in een subcultuur. De openbare radio- en tv-stations zijn heel voorzichtig in hun keuzes. Ze draaien enkel platen die in het Westen al hun populariteit hebben bewezen en gemiddeld tien jaar oud zijn. Geen enkele programmamaker waagt zich aan nieuwe, avontuurlijke muziek. Er wordt vooral op veilig gespeeld.’

‘Een groep als de onze, die clichés wil vermijden en iets persoonlijks maakt, moet het uitsluitend van regionale zenders hebben. Of van optredens. Alleen zijn de wegen hier zo slecht dat het land moeilijk te bereizen valt. Gelukkig mochten we onlangs in Praag het voorprogramma van Wolf Alice verzorgen: meteen het grootste publiek waar we ooit voor hebben gespeeld.’