Waar ging Netflix-serie ‘Russian Doll’ nu eigenlijk over?

Het is voorlopig dé reeks van het voorjaar, maar de kans bestaat dat u na de laatste aflevering met enkele vragen zit. Zoals daar zijn: hoe zat dat met die tijdsloop? Wat was dat met die sinaasappel? Wat was die stoet? En: waar heb ik eigenlijk naar zitten kijken?

Veruit de vervelendste scenariopraktijk in de tv-wereld is iets wat ik bij gebrek aan een beter begrip ‘finale-gedreven schrijven’ moet noemen. Het is een vertelstructuur die de voorbije jaren vooral in krimi’s en mysterydrama’s school heeft gemaakt. Aflevering na aflevering worden mysterieuze personages, geheimzinnige dialogen en onvoorzienbare twists naar de kijker gegooid. Alle mysterie bouwt op naar één grote finale. En die finale moet vervolgens in één aflevering, één twist en één uitleg alles verklaren wat er daarvoor gebeurd is.

Nagenoeg altijd eindigt dat soort schrijven in een teleurstelling. Het is bijna onmogelijk om de kijker te bevredigen, het is bijna onmogelijk om alle losse eindjes aan elkaar te knopen. Ofwel is het slot te vaag en blijkt het eiland ‘de bron van het leven, de dood en de wedergeboorte’ en zit iedereen in het vagevuur in een parallelle tijdslijn. (Dat was een referentie aan Lost.) Ofwel is het slot te concreet en blijkt de dader een dode die een gezichtstransplantatie had laten uitvoeren en jaren van zijn leven heeft gespendeerd aan een belachelijk uitgebreid plan om wraak te nemen op één man. (Dat was The Bridge.) Ofwel is het totale, complete en algehele bullshitnonsens die je je doet afvragen waarom je er ooit je tijd aan hebt gespendeerd als het einde toch gewoon spuug in je gezicht is. (Ik ben nog altijd boos op Les revenants.)

Goede reeksen beseffen evenwel dat finale-gedreven schrijven op voorhand al gedoemd is om te mislukken. Goede reeksen snappen dat je niet week na week het mysterie kunt oppompen om vervolgens alles te laten afhangen van één uitleg. Goede reeksen proberen het anders aan te pakken.

Russian Doll is een goede reeks.

Waarschuwing. Om Russian Doll proberen uit te leggen kan ik niet anders dan eerst de volledige reeks te recapituleren. Vanaf hier is dit stuk één groot spoilerfeest.

Russian Doll, dat begin deze maand op Netflix verscheen, speelt zich af op de 36e verjaardag van Nadia, een New Yorkse bohemienne die het soort cool en zelfdestructiviteit combineert dat doorgaans enkel aan mannelijke personages voorbehouden is. De reeks begint in de badkamer van een appartement, waar Nadia in de spiegel kijkt, klaar om aan haar verjaardagsfeest te beginnen. Iets wat ze in ware New Yorkse bohemienstijl ook doet: ze wordt dronken, high en gaat met een onenightstand naar huis. Het blijkt de verkeerde keuze. Wanneer ze aan de overkant van de straat haar kat ziet, die ze al enkele dagen kwijt is, steekt ze over, ze wordt geschept door een auto en sterft. De twist: zodra ze haar ogen opent, is ze opnieuw in de badkamer waar de aflevering begon en ontrolt haar 36e verjaardag zich weer van voren af aan.

Al snel wordt duidelijk dat Nadia – voortreffelijk gespeeld door Natasha Lyonne, vooral bekend van Orange Is the New Black en vreemd genoeg ook van American Pie – vastzit in een tijdsloop, waarin ze dezelfde avond opnieuw en opnieuw beleeft, telkens eindigend met haar dood. De ene keer valt ze in een mangat, de andere keer vriest ze dood, een onrealistisch aantal keren valt ze van de trap, maar altijd is de uitkomst dezelfde: ze sterft en ontwaakt in de badkamer. Al haar pogingen om te begrijpen wat de loop is – een psychedelische trip, een psychose, een bovennatuurlijk hiernamaals – draaien op niets uit. Ze blijft sterven en ontwaken in de badkamer. Het is haar Groundhog Day – een heel nadrukkelijke referentie in Russian Doll – maar dan met Harry Nilssons Gotta Get Up in plaats van Sonny & Chers I Got You Babe aan het begin van elke loop. (Leuk weetje: Gotta Get Up was de B-kant van Harry Nilssons Without You, een cover van Badfinger en net iets bekender in de versie van Mariah Carey.)

Maar Russian Doll is meer dan Groundhog Day. Aan het einde van de derde aflevering sterft Nadia in een bizar liftongeval. En deze keer gebeurt er iets nieuws: net voor de crash zegt een man in de lift – hij blijkt achteraf Alan te heten – dat hij ook in een tijdsloop vastzit. Nadia is niet alleen. Het is het moment waarop Russian Doll van een reeks die oké is overgaat in een reeks die uitstekend is. Het moment waarop Russian Doll een eigen koers begint te varen. Groundhog Day draaide om de loutering van Bill Murray, die door zijn loop leerde zijn cynisme achterwege te laten en de wereld te omarmen. Wat Russian Doll voor Nadia in gedachten heeft, is veel meer.

Het is ook het moment waarop Russian Doll de spielerei achterwege laat en dieper begint te snijden. De avond van de loop blijkt voor geen van beiden zomaar een avond. Voor Nadia is het een confrontatie met de trauma’s uit haar verleden. Haar moeder, een vrouw die met mentale problemen kampte, is gestorven toen ze 36 was – nu ook Nadia’s leeftijd. De schuldgevoelens over haar dood lijken aan de basis te liggen van Nadia’s zelfdestructieve karakter – een repetitief patroon van drank, drugs en mannen aan wie ze zich niet wil binden. Alan beleeft in de tijdsloop dan weer een iets directer trauma: steeds opnieuw moet hij beleven hoe de vrouw met wie hij wil trouwen hem blijkt te bedriegen en hem dumpt – zijn tijdsloop begint nadat hij dronken van een gebouw is gesprongen. Het lijkt de verklaring voor waarom de tijdsloop ooit is begonnen. Nadia moet de schuldgevoelens over haar moeder een plek zien te geven. Alan moet leren te begrijpen waarom zijn vriendin hem dumpt en wat zijn aandeel daarin is. En beiden moeten ze willen leven.

***

Alleen: die uitleg blijkt niet te volstaan. Nadia en Alan ontdekten al snel dat hun loops gelinkt zijn. Zodra hij sterft, sterft zij, en omgekeerd. Dat is geen toeval. Op de avond waarop Nadia de eerste keer sterft, heeft ze de dronken Alan in de nachtwinkel zien staan waar ze condooms kocht. Beiden waren ze op een pad dat tot hun dood zou leiden, beiden grijpen ze niet in in het leven van de ander. Dat is wat er finaal moet veranderen. Ze moeten niet alleen zichzelf helpen, maar ook elkaar.

In de laatste tijdsloop, een van de knapste stukjes storytelling die er op Netflix te vinden zijn, is dat ook wat er gebeurt. Zij het met een twist. Ze zitten niet meer in dezelfde loop. Hun tijdslijn heeft zich gesplitst. De gelouterde Nadia – te herkennen aan een witte blouson, die ze gekregen heeft omdat een vriendin water over haar had gegoten – zit in de tijdslijn waarin dronken Alan zelfmoord zal plegen. De gelouterde Alan – te herkennen aan een rode sjaal, die hij van een vriendin van Nadia kreeg als cadeau – zit in de tijdslijn waarin Nadia overreden zal worden. Ze slagen er beiden in om de ander te redden, al heeft het weinig van een happy end. In elke andere reeks zouden ze als koppel eindigen. Niet in Russian Doll. ‘Beloof je dat ik gelukkig word als ik niet spring?’ vraagt Alan op het dak van het gebouw. ‘Absoluut niet’, antwoordt Nadia. ‘Maar ik kan wel beloven dat je niet meer alleen zult zijn.’ Dat blijkt te volstaan.

In de laatste scène zien we de twee duo’s uit de twee tijdslijnen in een splitscreen naar een tunnel stappen waarin ze een stoet verklede mensen tegenkomen. Het is subtiel, maar wanneer ze uit de tunnel komen, loopt Nadia met de witte blouson plots naast Alan met de rode sjaal. Hun tijdslijnen zijn weer versmolten. Ze zijn verlost van de loop.

Het bleek een ietwat controversieel einde. Russian Doll kreeg in de pers nagenoeg unaniem lof toegezwaaid, maar op dat einde was veel kritiek te horen. Acht afleveringen lang speelde de reeks met grootse ambitieuze theorieën om dan te eindigen op een boodschap die Jezus Christus twee millennia geleden al heeft proberen te pushen: dat je voor ware verlossing niet alleen graag gezien moet worden, maar ook graag moet zien. Het was te vrijblijvend. Komt daar nog bij dat Russian Doll op geen enkele manier probeert uit te leggen wat die tijdsloop nu precies was. Voor veel kijkers leek het een te vaag en vooral te makkelijk einde.

Dat was het niet.

***

Misschien is het omdat we als kijker jarenlang geconditioneerd zijn door finale-gedreven schrijven dat we elke mysteryreeks op zijn laatste aflevering willen beoordelen. Misschien is het daarom dat we als kijker bijna eisen dat de reeks met een uitleg op de proppen komt die alles verklaart. Misschien daarom ook dat zoveel mensen, vanuit een soort onbevredigd gevoel, op zoek gingen naar waar Russian Doll echt over ging.

Er circuleren op het internet een heleboel theorieën over waar Russian Doll nu precies over ging. Heel veel mensen zagen er een metafoor in voor verslaving, deels omdat Natasha Lyonne zei dat haar eigen ervaringen met verslaving de reeks beïnvloed hebben. Een criticus van The New York Times zag er een metafoor in voor de gentrificatie van New York – de reeks speelt zich af rond het Tompkins Square Park, een kunstenaarspark dat in de VS symbool staat voor de problematische opwaardering van de stad. Eén iemand zag in Nadia’s kat een verwijzing naar Schrödingers kat, een concept uit de fysica dat ik niet eens ga proberen uit te leggen. Heel veel mensen beweren de sleutel gevonden te hebben om het mysterie van Russian Doll te snappen. Maar Russian Doll was nooit dat soort reeks.

Leslye Headland, die samen met Natasha Lyonne en Amy Poehler Russian Doll schreef en maakte, gaf in dat verband een interessant interview in Variety, waarin ze verantwoordt waarom ze de reeks niet wil uitleggen. “Om nu met mijn grote mond te gaan verkondigen: ‘Dat was het dus, jongens. Iedereen mag ontspannen. We hebben het gevonden. Iedereen die dacht dat dit een reeks was over trauma of therapie of herstel of eender wat van die dingen, had het bij het verkeerde eind want het ging eigenlijk over dít.” Dat is het dus niet. Russian Doll gaat over heel, heel, heel veel dingen.’

Die heel, heel, heel veel dingen zitten ook in de reeks. Russian Doll wacht niet tot de laatste aflevering, maar begint al heel vroeg te hinten naar wat er aan het gebeuren is. Een van de eerste theorieën waar Russian Doll mee speelt, is dat de loop een soort game is. Nadia blijkt al snel een gameontwikkelaar te zijn. Later blijkt ze ook een Nintendo-achtig spel gemaakt te hebben waarin het hoofdpersonage keer op keer in dezelfde put valt, een echo van de mangaten waar ze op straat meer dan eens in valt. Dat lijkt het een en ander uit te leggen. De interne logica van de tijdsloop lijkt op de de interne logica van een game. De onrealistische manier waarop ze telkens opnieuw sterft, lijkt dat te bevestigen. Elke keer dat Nadia van een trap valt, opent ze haar ogen opnieuw in de badkamer. Vallen is sterven. Zoals in pakweg Super Mario Bros.

Maar het is lang niet de enige uitleg waar Russian Doll mee speelt. De theorie waar Nadia na een tijdje zelf in gaat geloven, is dat ze in een parallelle tijdslijn beland zijn. De bloemen rondom hen verwelken, het fruit in de winkels begint te rotten, maar Nadia en Alan zijn de enigen die dat lijken op te merken. Het leidt tot een scène waarin Nadia een rotte sinaasappel in twee snijdt en laat zien dat het vruchtvlees niet is aangetast. De kans bestaat dat u het gemist hebt, maar in de dertig seconden durende monoloog legt Nadia aan Alan Einsteins relativiteitstheorie uit. Tijd is relatief, afhankelijk van je ervaring. De loop is een parallelle tijdslijn die zichzelf herhaalt.

Maar de verklaring die Russian Doll het nadrukkelijkst oppert, is van een andere aard. Naar het einde van de reeks begint de loop steeds meer uit elkaar te vallen, verdwijnen er mensen en duiken er oude herinneringen op. Net zoals in Eternal Sunshine of the Spotless Mind, waarin Jim Carrey uit het hoofd van Kate Winslet gewist wordt, lijkt de tijdsloop zich in het hoofd van de personages af te spelen. Russian Doll gaat heel nadrukkelijk over traumaverwerking en zelfdestructiviteit. Het is niet zo moeilijk om in de loops psychologische patronen te zien. Hoe mensen steeds hetzelfde gedrag herhalen en steeds tegen dezelfde muur botsen die uiteindelijk tot hun eigen ondergang leidt. Het lijkt de verklaring die het meest steek houdt. Nadia zat niet vast in een game of een parallelle wereld, maar in een psychologische puzzelbox.

***

Waar veel van de theorieën die vandaag circuleren aan voorbijgaan, is dat Russian Doll geen realistische reeks is. Dan heb ik het niet alleen over de tijdsloop, maar ook over wat er in die tijdsloop gebeurt. De manier waarop Nadia elke keer sterft, is niet realistisch. Het gemak waarmee ze de loop doorgrondt, is niet realistisch. De simpelheid waarmee de oplossingen van haar en Alan werken, is niet realistisch. Het lijkt vaak alsof Russian Doll geen concrete, realistische reeks wil zijn, maar een parabel. Iets in de lijn van wat Ebenezer Scrooge overkomt in A Christmas Carol, waarin hij geconfronteerd wordt met zijn vereenzaamde, toekomstige zelve.

Het lijkt de uitleg die Russian Doll het meest eer aandoet: dat de reeks al die theorieën is waarmee gespeeld wordt, verpakt als een parabel. Wat als je de psychologische patronen in je leven als een tijdsloop gepresenteerd krijgt, als een soort karakterstudie? Wat als je keer op keer je eigen gedrag kunt proberen te veranderen en kunt testen wat het resultaat zou zijn, met als einddoel: het patroon doorbreken? Wat als je therapie als een game kunt beleven?

Misschien is het niet het antwoord waar je als kijker op hoopt. Misschien voelt het niet concreet genoeg voor een stuk met als titel ‘Waar gaat Russian Doll nu eigenlijk over?’ Maar het is in elk geval wat Russian Doll een uitstekende reeks maakt: dat de reeks niet voor één uitleg gaat, maar een waanzinnige rijkdom aan ideeën in een entertainmentreeks van acht afleveringen heeft kunnen vatten.

Overigens: de allerlaatste twist van Russian Doll kwam er pas ná de release. Russian Doll is namelijk nog niet uitverteld. In interviews zeggen Natasha Lyonne en medebedenker Leslye Headland dat ze de reeks oorspronkelijk gepitcht hebben als een idee voor drie seizoenen – iets wat ze nog altijd van plan zijn. Netflix heeft nog geen tweede seizoen bevestigd, maar gezien het succes lijkt het hoogstwaarschijnlijk dat dat binnenkort gaat gebeuren. Bij elke andere reeks is dat logisch, bij Russian Doll snap je niet hoe de makers hier een vervolg aan gaan breien.

Ik hoop één ding.

Dat de loop straks níét de bron van het leven, de dood en de wedergeboorte blijkt te zijn en iedereen in het vagevuur in een parallelle tijdslijn zit.

Dat zou kut zijn.