Je mag geen grapjes meer maken? Sarah Vandeursen bewijst het tegendeel

Na haar bezoek aan genderland stak Sarah Vandeursen de grens over naar wokeland. Ze keerde als herboren terug en besliste prompt om haar herintrede te maken in De ideale wereld.

‘Eerlijk? Toen mij gevraagd werd om een reeks rond woke te maken, heb ik eens goed met mijn ogen gedraaid. No way, dacht ik’, zegt Sarah Vandeursen terwijl ze naar de galgele gemberthee op tafel staart. ‘Ik wilde mij liever eens verdiepen in cultussen in Vlaanderen. (lacht) Maar door mijn felle reactie merkte ik dat ik toch op de een of andere manier aangetrokken was tot het thema. Ik ben blij dat ik uiteindelijk heb ingestemd.’

In Sarah in genderland wierp de West-Vlaamse duivel-doet-al onbevooroordeeld en met evenveel tederheid als klunzigheid licht op genderidentiteit. In de tweedelige reeks ging ze in dialoog met trans personen en mensen die zich als non-binair identificeren. Het driedelige Sarah in wokeland focust op het meest modieuze containerbegrip van de laatste jaren en onderzoekt waarom nuance in de wokecultuur soms ver zoek is. Vandeursen neemt ook haar eigen verleden onder de loep, als lid van het ten grave gedragen Kenji Minogue, het Vlaamse electrotrashduo dat met Naam familienaam een culthit scoorde.

Wat hield je aanvankelijk tegen om volmondig ja te zeggen tegen het programma?

Sarah Vandeursen: De kwaadheid die de term oproept – bij mezelf maar ook bij anderen. Van zodra je je in wokecultuur verdiept, stuit je op meningen en daar zijn er al te veel van. Daarbij: wat maakt het uit wat ik vind van woke? Maar uit gesprekken met mijn vrienden – voor het overgrote deel intelligente, geschoolde mensen – bleek dat ook zij met vragen zaten. Waarom is woke plots een ding? En waar staat dat woord eigenlijk voor?

Waarmee associeerde jij woke voor je Sarah in wokeland draaide?

Vandeursen:Ik had vooral veel vooroordelen over de mensen die verweten werden niet woke te zijn. Ze zijn allemaal vóór onrecht, dacht ik. Ze zijn per definitie rechts en houden de angstcultuur en de haat in de maatschappij met veel plezier draaiende. Ik zag het vrij zwart-wit. Anderzijds was ik ook in de war. Er vallen verschillende thema’s onder het begrip woke. Als ik niet vegetarisch ben, kan ik dan nog woke zijn? Moet je voldoen aan de hele checklist? Of mag je zelf je palet samenstellen? Het blijft nog steeds een spectrum, hè.

Welke lessen heb je uit het programma getrokken?

Vandeursen: Ik heb mijn plaats op het spectrum gevonden. En dat sluit niet uit dat ik er af en toe van geniet om een ongelofelijk ongepaste mop te maken. In een besloten context, weliswaar, en op voorwaarde dat niemand in de buurt erdoor gekwetst kan zijn. Ik heb dat recht, en dat maakt mij niet minder woke. De middenweg ontdekken was een enorme opluchting. Ik voel mij door het maken van de docu in zekere zin bevrijd.

Het blijft een complex gegeven. Voor iedereen. Ik heb Brandon Wen (creatief directeur van de Antwerpse Modeacademie, nvdr.) gesproken over culturele toe-eigening. Ook hij kon moeilijk onder woorden brengen wat kan en wat niet. Het is een kwestie van gezond verstand. En empathie. Wanneer je je bewust bent van bepaalde gevoeligheden en daar ook naar handelt, beschouw ik je als woke.

Ik ben in gesprek gegaan met de uitersten op het spectrum. Beide kampen zijn kwaad en willen elkaar censureren. Het komt op hetzelfde neer. Zowel de voor- als tegenstanders van woke zijn verkrampt. Wat druk van de ketel halen, zou al veel doen.

‘Is woke an insult or a compliment?’ vraagt iemand zich af in de intro van het programma.

Vandeursen:Een belediging, denk ik. Wanneer de media de term gebruiken, gebeurt dat altijd op een smalende toon, zoals ook ‘feminist’ lang een negatieve connotatie had. Ik heb nog nooit iemand gemeend ‘Amai, proficiat! Zo woke van jou!’ horen zeggen. (lacht)

Ik erger mij vooral aan hoe woke te pas en te onpas gebruikt wordt op een polariserende manier.

Vandeursen:(knikt) De term woke wordt misbruikt en is daardoor kapot, terwijl het grootste deel van de mensen tegen sociale ongelijkheid en racisme is. Toch? Dat is de essentie van het begrip, maar laten we ons daar niet op blindstaren. We kunnen niet verwachten dat iedereen zogenaamd woke gaat worden. Want dat zou resulteren in wereldvrede en dat gaat niet gebeuren – zo naïef moeten we ook niet zijn. Ik erger mij aan hoe woke en meningen hand in hand lijken te gaan, terwijl dát voor mij het probleem is: onze stomme meningscultus. Waarom hechten we zo veel belang aan meningen?

Dat haat je naar verluidt aan onze samenleving: mensen verkondigen geen meningen, maar waarheden.

Vandeursen: Hoe vaak hoor je iemand zeggen: ‘Persoonlijk vind ik dat…’? Weinig toch? Meningen worden voorgesteld als feiten. Als iedereen ervan overtuigd is de waarheid te weten, hoe kunnen we dan nog met elkaar in dialoog gaan?

Sarah Vandeursen hoopt dat haar programma aanzet tot dialoog. Ze wil op z’n minst context geven. ‘Als een uitspraak of passage je nieuwe inzichten geeft, zou dat fijn zijn’, zegt ze. Ik vertel de tv-maakster die eerder naam maakte in De ideale wereld dat ik dankzij Sarah in wokeland heb geleerd dat er iets bestaat als gematigd woke. Vandeursen licht op.

Ze hoopt aan te tonen dat woke niet enkel uit extremen bestaat, citeert ze uit haar denkbeeldig strijdplan. Ze hoopt dat de kijker ontdekt dat er ook een middenweg is. ‘Ik begrijp heel goed waarom politici op woke springen, hoor. Polarisatie lokt applaus uit, hè. Langs beide kanten. De middenweg leidt zelden tot grote successen.’

‘We mogen niets meer zeggen’, beweren antiwokers. Hoe ervaar jij dat?

Vandeursen:Ik begrijp wanneer je bepaalde uitspraken of handelingen beter niet doet. Voel ik mij daarom beperkt? Nee. Als je niet de intentie hebt om anderen te kwetsen, lijkt het mij helder wat je wel of niet kan zeggen of doen. Héél helder.

Hoe kan je het erg vinden dat je het n-woord niet zomaar kan gebruiken? Correctie: je mág het nog gebruiken – je kan niet juridisch vervolgd worden – al bestaat de kans dat je vreemd wordt aangekeken. Hoe kan je dat woord missen in je leven?

Merk je een wezenlijk verschil tussen je eigen jeugd en die van je vijftienjarige dochter?

Vandeursen: Ik weet zelfs niet of haar generatie het woord woke in de mond neemt. Voor hen lijkt het vanzelfsprekend dat ze zich bewust zijn van gevoeligheden. Er is sprake van een soort vermenselijking, wat natuurlijk een positieve evolutie is. Ik ben daarom ook redelijk enthousiast – hoopvol zelfs – over de toekomst.

Hoe zij met thema’s als kwetsbaarheid en mentaal welzijn omspringen… Haar generatie houdt gewoon veel meer rekening met elkaar, en dat vind ik bewonderenswaardig. Ik sta te kijken van de manier waarop zij aangeeft wat ze niet fijn vindt, zonder te roepen. Mijn dochter is vijftien, hè. Op die leeftijd uitte ik mij anders. Dat toont alleen maar aan hoe de mensheid erop vooruitgaat.

Ben jij op haar leeftijd niet van huis weggelopen?

Vandeursen:(lacht hard) Voor even maar, hè. Ik heb het twee uur volgehouden. Het was heel hard aan het regenen. Ik ben in Sijsele geraakt en dan met hangende pootjes teruggekeerd.

Heb je het wokegebeuren al ervaren als een rem op je creativiteit?

Vandeursen: Eigenlijk niet. Ik blijf ervan overtuigd dat er nog veel kan onder het mom van humor. Tegelijk loop je het gevaar het als excuus te gebruiken wanneer je uit de bocht gaat. ‘Het was maar een mop’ is snel gezegd, maar daar kan je je niet zomaar achter verstoppen.

In de tweede aflevering van Sarah in wokeland haal je een map boven met de overblijfselen van je Kenji Minogue-periode. Emilie De Roo en jij vertoonden je in 2013 met een blackface. Daar kraaide destijds geen haan naar.

Vandeursen:Dat zou nu niet meer kunnen. Zoals wij toen poseerden is totaal ongepast. Wij zagen dat als een ode aan een cultuur die wij intrigerend vonden. Het album was opgebouwd rond het verzonnen verhaal dat we de liedjes in Afrika hadden opgenomen. Belachelijk, ik weet het. Ik vind het nog altijd moeilijk om daarover in gesprek te gaan. Maar ik doe het wel.

Hoe was het om die foto op te graven en te tonen?

Vandeursen: Na het gesprek met Charly Badibanga (jongerenbegeleider bij Antwerpse voetbalclub City Pirates, nvdr.) heb ik mij verschrikkelijk slecht gevoeld. Het was de zoveelste keer dat ik die foto’s moest bovenhalen, en dat lag telkens zwaar op de maag. Ik kreeg bovendien moeilijk uitgelegd dat we geen racistische intenties hadden. Ik ben niet divers opgegroeid, ik heb nooit zwarte mensen gekend, en dan word je plots geconfronteerd met de reacties van mensen met Afrikaanse roots die duidelijk gechoqueerd zijn. Extreem pijnlijk. Ik heb rond de periode van die bewuste opnames een kleine identiteitscrisis gehad. Ik moest mezelf echt overtuigen: ‘Nee, Sarah, je bent geen slecht mens!’ Ik heb fouten gemaakt – dat is menselijk, toch? – en ik heb eruit geleerd.

Hoe sta je tegenover cancelcultuur?

Vandeursen:Ik ben tegen. Neem nu de evolutie die culturele producten doorheen de eeuwen hebben gemaakt, dat is toch een prachtige vorm van geschiedschrijving? Naast de originele versies van Roald Dahls boeken bestaan nu nieuwe, hedendaagse varianten. Je moet alles in zijn context bekijken, vind ik.

Het was aanvankelijk de bedoeling dat ik de bewuste blackfacefoto van Kenji Minogue voor de camera in brand zou steken. Tot iemand zei: ‘Dat is quasi hetzelfde als boekverbranding’, wat een vorm van boetedoening is. En dat vind ik bullshit, die boodschap wil ik de kijker niet meegeven. Ik heb er spijt van, ik zal dezelfde fouten niet meer maken – dat wordt ook duidelijk in het programma, hoop ik.

‘Misschien moet ik nog verduidelijken dat ik geen woordvoerder van woke ben’, drukt Sarah Vandeursen mij op het hart. ‘Ik ben geen expert. Ik zit weliswaar in een bevoorrechte positie: ik word betaald om mij te verdiepen in een materie die mij voordien irriteerde.’

Ze is sinds de opnames van Sarah in wokeland milder geworden, klinkt het. ‘En zachter.’ Eerder deze maand werd ze veertig, en in het geval van Vandeursen komt niet enkel wijsheid maar ook balans met de jaren. ‘Ik snak al tien jaar naar evenwicht’, grijnst ze. ‘Ik heb heel heftige periodes doorgemaakt.’ Vroeger had ze de neiging zichzelf naar beneden te halen in interviews, vertel ik. De Sarah Vandeursen die voor mij zit, geeft een andere indruk. ‘Ik weet meer dan ooit wat ik wil, en dat resulteert in zelfliefde. Voor het eerst in mijn leven ervaar ik wat dat is. Ik zie mezelf graag. Ik ben best trots op mezelf. Dat was vroeger niet het geval.’

Sarah Vandeursen speelde recent het lief van Charlotte Timmers in VTM-reeks Exen en is te zien in Skunk, de vierde langspeelfilm van Koen Mortier. Ze werkt ook zélf aan een film, samen met muzikante en theatermaakster Ellen Schoenaerts. ‘We hebben VAF-steun aangevraagd’, kan ze daarover kwijt. En ze schrijft mee aan een film van Pieter Van Hees.

Wie De ideale wereld volgt, is ook haar comeback in het satirische actuaprogramma opgevallen, anderhalf jaar nadat ze er vertrok. ‘Een goede cynische mop kan geweldig zijn, maar constant op een cynische manier naar de wereld kijken is niet haalbaar’, haalde ze destijds bij Radio 1 aan als een van de redenen waarom ze die deur achter haar dichttrok.

En toch keerde je terug naar De ideale wereld. Schuilt er een masochist in jou?

Vandeursen:(lachje) Door Sarah in wokeland kwam ik tot het inzicht – misschien wel te laat – dat mensen fouten maken. Iedereen verdient een tweede kans, en ik hoop dat ik niet naïef ben door te denken dat dat ook van toepassing is op bedrijven. Zie je, ik ben milder geworden.

Ik heb, zoals gezegd, balans nodig in mijn leven. Wanneer ik uitsluitend bezig ben met humor word ik zwaarmoedig. En wanneer ik rond ernstige thema’s werk, snak ik naar humor. Ik wil gewoon opnieuw acteren in sketches en mezelf belachelijk maken. (lacht)

Kom je nu anders thuis dan in 2019, toen je je misschien het slechtst voelde bij De ideale wereld?

Vandeursen: Ja. Ik loop thuis veel aangenamer en rustiger rond. Ik ben nergens meer bang van. Of dat gevoel leeft alleszins. Ik heb een fantastische dochter. Een fantastisch lief. Fantastische vrienden. En daarbovenop kan ik zeggen dat ik mijn werk met plezier doe. Wat kan ik nog meer wensen?