Zo hoort u het ook eens van Björk: ‘Paddenstoelen gaan de wereld redden’

Voor het eerst in bijna twintig jaar is Björk opnieuw thuis, in IJsland. Mocht u haar daar tegen het lijf lopen bij het shoppen voor een schapenwollen sweater: laat haar een beetje heel. Knack Focus sprak exclusief met de ‘Queen Mom of avant-pop’.

IJsland, dat zo’n 370.000 inwoners telt en meer dan dubbel zo veel schapen, is de vredigste natie op aarde. Officieel: het land prijkt al jarenlang bovenaan in de Global Peace Index (België bekleedt daarin de 22^ste plaats). Zware misdaad en geweld zijn er uiterst zeldzaam, het is de enige NAVO-lidstaat zonder eigen leger en de politie staat er doorgaans bekend als uw (ongewapende) vriend. Maar vorige maand, op 22 september, kwam er een barstje in dat pacifistische aura. Speciale eenheden namen een groot aantal semi-automatische wapens in beslag en arresteerden vier mannen die plannen zouden koesteren voor een terroristische aanslag, de eerste keer dat het land daarmee geconfronteerd werd, aldus de nationale politiechef in een persconferentie die het land met verstomming sloeg.

Ook IJslands bekendste staatsburger was van haar melk, vertelt Björk Gudmundsdóttir wanneer we haar een dag later spreken via haar laptop: ‘Er heerst vooral veel verwarring. Dit is ongezien, maar vooral bizar. De IJslandse samenleving is extreem transparant en verbonden. Niemand begrijpt hoe iets als dit lang onder de radar heeft kunnen blijven. Anderzijds, net door die transparantie kan het voor de veiligheidsdiensten niet moeilijk zijn om dit verder uit te spitten en hopelijk met wortel en tak uit te roeien.’

Björk heeft ook iets met wortels op haar nieuwe album Fossora, een zelf verzonnen verbastering van het Latijnse ‘fossore’ die voor haar ‘zij die graaft’ betekent. Het is haar tiende langspeler, een ideaal moment voor een inventaris van wie ze is en waar ze vandaan komt. In haar nieuwe podcast Sonic Symbolism blikt ze terug op het creatieproces van elk van haar albums, op Fossora zelf graaft ze naar de wortels van haar identiteit, bekijkt ze haar familiebanden, haar cultuur en haar plek in de wereld.

En dat begon heel eenvoudig, met thuiskomen. En thuisblijven. ‘Voor het eerst in heel lange tijd heb ik mijn koffers opgeborgen. Twee jaar lang heb ik geen vliegtuig gezien, and I rrreally loved it. Nadat ik mijn appartement in Brooklyn had verkocht, ben ik in maart 2020 in Reykjavik geland, met in mijn zog containers gevuld met mijn Amerikaanse inboedel. Voor het eerst in bijna twintig jaar bevonden al mijn spullen zich zo op één plaats. Een heel bevredigend, helend gevoel. En toen gebeurde je-weet-wel-wat en werd dat gevoel nog een miljoen maal versterkt! Alsof mijn cellen een zucht van opluchting slaakten.’

In vergelijking met grote delen van de planeet waren de lockdownmaatregelen in IJsland mild. Cafés en winkels bleven open, coronabubbels mochten tot tien personen tellen. ‘We voelden ons eigenlijk best wel veilig, op ons eiland’, vertelt Björk. ‘En zelf was ik intussen ook nog enorm opgelucht om thuis te zijn. Ik ging veel in mijn eentje wandelen, maakte lange fietstochten, sprak af met vrienden en familie… Het voelde goed om opnieuw te connecteren, om de IJslandse aarde onder mijn voeten te voelen.’

En zo, net geen zeehond knuffelend, kreeg de richting en de stemming van haar nieuwe plaat gaandeweg vorm, legt ze uit. De plaat die het resultaat is van wat Björk lachend ‘mijn paddenstoelenperiode’ noemt. ‘Zoals wel vaker bij mij het geval is, is deze plaat een reactie op de vorige. Utopia (2017) speelde zich af in de hemel, heel dromerig en idyllisch. Het was een fantasiewereld gevuld met fluiten en vogels, een heel luchtig klankuniversum. Maar na zo veel jaren muziek zonder lage tonen maken en spelen, met bijna geen bassen, wilde ik het tegenovergestelde. Dus begon ik arrangementen voor basklarinet te schrijven. Dat vond ik erg grappig – dat is nu eenmaal mijn raar gevoel voor humor. (lacht) In elk geval, het voelde alsof ik met een plof terug op aarde landde en zo kwam ik bij dingen uit die heel erg ‘modderig’ klinken, stelde ik na een tijdje vast. Muziek met veel donkerrode en groene tinten. “Dit wordt mijn paddenstoelenplaat”, zei ik bij wijze van referentie tegen de mensen die mee het geluid vorm moesten geven. En ik was vertrokken.’

‘Oké, misschien heb ik een blinde vlek voor mijn voorbeeldfunctie ontwikkeld. En maar goed ook.’

Björk

Björk dook de wondere ondergrondse wereld van de schimmels in, vertelt ze, via boeken, gidsen en documentaires als Fantastic Fungi (nog steeds te zien op Netflix). Op de albumcover poseert ze als een fabelachtige bosnimf, omringd door sporen spuwende zwammen. ‘Ik heb een theorietje over waarom paddenstoelen momenteel zoveel interesse wekken – ze zijn tegenwoordig niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk overal. Ten eerste heeft het volgens mij te maken met de wetenschappelijke vooruitgang op het vlak van neurologie. De netwerken in ons brein en de ondergrondse netwerken van schimmeldraden vertonen veel overeenkomsten. Maar paddenstoelen bieden ook een oplossing voor de vele milieuproblemen. Ze groeien overal en voeden zich met alles. Ze kunnen plastic afbreken, ruwe olie recycleren, nemen stikstof op, all this kind of shit. Er groeien paddenstoelen in Tsjernobyl, hè! Ze bouwen daar een nucleair feestje. (lacht) Paddenstoelen gaan de wereld redden, dat idee groeit bij steeds meer mensen.’

Dat je je tegenwoordig ter aarde kunt laten bestellen in een recyclerend paddenstoelenpak, het Infinity Burial Suit – ‘ik had er online bijna eentje besteld!’ kirt Björk – brengt ons bij een andere rode draad doorheen Fossora: voorouders en nakomelingen, afscheid en geboorte. Twee songs op Fossora zijn opgedragen aan Björks in 2018 overleden moeder Hildur Rúna Hauksdóttir. Het door koorharmonieën gedragen Sorrowful Soil is haar versie van een traditionele IJslandse lofrede. Voor de videoclip bij het op strijkers, oriëntaalse ornamenten en een splijtende drummachine gefundeerde Ancestress ensceneerde Björk (die naar eigen zeggen nooit eerder een begrafenis bijwoonde) haar eigen heidense afscheidsritueel voor Hildur op de flanken van een vulkaan. Daarbij wordt ze op zang bijgestaan door haar zoon Sindri Eldon Thorsson, geboren toen Björk zelf nog maar twintig was.

Haar tweede kind, de nu twintigjarige Isadora Bjarkardóttir Barney, werkte dan weer met pen en stem mee aan de pastorale afsluiter Her Mother’s House. Moeder en dochter waren eerder dit jaar ook te zien in Robert Eggers’ epische Vikingfilm The Northman, en in februari werd zangeres en actrice Isadora uitgebreid geportretteerd door The Face, het Britse magazine dat negentien jaar geleden Björk voor het eerst op zijn cover zette. De opvolging lijkt verzekerd. ‘O, maar Isadora doet haar eigen ding, hoor’, repliceert Björk meteen. ‘En haar stem klinkt helemaal anders dan de mijne – gelukkig maar. (lacht) Ze volgt haar eigen instincten en daar probeer ik haar vooral in aan te moedigen. Soms ben ik dan weer een onhandige, typische moeder, een betweter met het waarschuwende vingertje. En dan zet ze me op mijn plaats, zoals het hoort.’

Staat Björk – intussen ook grootmoeder – wel eens stil bij haar status van matriarch in de culturele zin, ‘the Queen Mom of avant-pop’, zoals een muziekblad haar recent doopte? ‘Met zulke dingen houd ik me eerlijk gezegd niet bezig. Dat is iets voor de media, en wanneer de promoronde voor dit album voorbij is, plooi ik terug op mijn simpel leventje. Sommige mensen kunnen het zich misschien moeilijk voorstellen, maar mijn leven is echt wel heel huiselijk en eenvoudig’, lacht ze. Nochtans: de Noorse Emilie Nicolas, die meezingt op het nummer Allow, een hymne over aarden en groeien, was naar eigen zeggen als levenslange fan een week van de kaart, in tranen, nadat Björk haar via e-mail had gecontacteerd. ‘Oké, misschien heb ik een blinde vlek voor mijn voorbeeldfunctie ontwikkeld. (lachje) En maar goed ook. Want je mag zoiets niet persoonlijk nemen, vind ik. Toen ik twintig was, was Kate Bush mijn grote idool. Zij was dé matriarch, een vrouwelijke muzikant en producer, met volledige controle over haar eigen wereld. Ik heb haar voorbeeld gevolgd, en nu volgen sommige mensen misschien mijn voorbeeld. Rollen veranderen nu eenmaal. Ik heb vrienden die kunstleraar zijn, ik ken schrijvers, maar ook elektriciens. Zij vormen en inspireren evengoed de generatie na hen. Dat is des mensen, zo’n constructies gaan niet per se over mij als persoon, snap je?’

En zo komen we weer bij Reykjavik, de stad waar Björk na lange omzwervingen – langs Londen, Spanje en New York – opnieuw thuis is gekomen. Waar ze in haar appartement samen met vrienden karaokeversies van eeuwenoude IJslandse folkliedjes zingt – ‘speciaal door mijn assistent laten converteren naar MIDI’. Eén zo’n traditional staat op haar nieuwe album: Fagurt er í Fjörðum, een achttiende-eeuwse ode aan de fjorden.

Alleen in deze stad kon ze haar postscheidingstrilogie – in 2013 gingen Björk en kunstenaar Matthew Barney na meer dan tien jaar uit elkaar – compleet maken. Van afdalen naar de met zwarte lava gevulde hel op Vulnicura (2015) over het idyllische, helende luchtkasteel van Utopia naar weer op aarde landen met Fossora. En alleen in deze stad kan de meest herkenbare IJslandse wandelaar/fietser ter wereld gewoon IJslander zijn.

Tenminste, dat hopen we, nu je-weet-wel-wat voorbij is, en toeristen opnieuw welkom zijn om walvissen te spotten en op eigen risico gefermenteerde haai te proeven. ‘Och, de toeristen, ik heb geen last van hen. Ik zie ze zelfs graag komen, want dankzij hen kun je nu zelfs in het meest afgelegen vissersdorp een deftige vegan schotel eten en van die dingen. (lacht) Ze zorgen dat veel zelfstandigen – sneeuwmobielgidsen, kleine hoteleigenaars – het hoofd boven water kunnen houden. De meesten gaan bovendien naar dezelfde waterval en dezelfde warmtebron kijken, in de stad wandelen ze bijna allemaal in dezelfde grote winkelstraat. En die mogen ze hebben. Ik kan hier dus op mijn gemak gaan en staan waar ik wil en alles doen wat ik wil. Alles, behalve voor een schapenwollen sweater shoppen. (grinnikt) Dan word ik gemassacreerd.’