Sampling, naast muzikaal ook juridisch knip- en plakwerk

VUB-rechtenstudent Ilias De Schryver bracht zijn juridische expertise en liefde voor muziek samen in een hoogst interessante masterthesis: over de praktijk van het ‘samplen’ en het juridisch kader daarrond in ons land. Hij won daarmee de scriptieprijs van Belgisch muziekplatform VI.BE. Maar wat is sampling nu exact? En in hoeverre mag het?

‘Sampling is eigenlijk een techniek bij het maken van muziek waarbij een gedeelte van een bestaand werk wordt overgenomen en geïncorporeerd in een nieuw werk’, vertelt De Schryver. Vooral binnen hiphop en elektronische muziek bestaat sampling al jaar en dag. Het is grotendeels hoe die genres ontstaan zijn, en daar kan de techniek dan ook niet meer weggedacht worden. Samplen draait echter vaak uit in een getouwtrek tussen artiesten die menen beroep te doen op hun artistieke vrijheid, en de rechthebbende die voor elk gebruik van een bestaand muzikaal werk een bijdrage verwachten, hoe hard de sample ook herwerkt of vervormd is. 

Uit sampling zijn al veel iconische nummers uitstaan. Het lome tempo van Lou Reeds Walk On The Wild Side vormt de heerlijk lijzige basis voor de boom bap van A Tribe Called Quest en diens Can I Kick It? Een van de eerste hiphopnummers die een doorbraak wist te maken, Rappers Delight van Sugarhill Gang, nam Nile Rodgers iconische funky baslijn over van CHICs Good Times. Daft Punk heeft van samplen een carrière en een kunst gemaakt, en diens monumentale samplecollage Discovery is een klassieker in het elektronische genre. Sampling is dus de ruggengraat van vele genres, en de regulering daarover gaat veel artiesten aan. Maar hoe zit dat nu bij ons? We spraken met De Schryver over hoe het precies in elkaar zit, waarom je je als artiest best informeert en welke regels van toepassing zijn.

Je thesis draait dan rond het juridisch kader in verband met samplen in België, maar waar bestaat wrijving rond dat fenomeen van samplen?

Ilias De Schryver: Eigenlijk is er geen juridisch kader rond sampling an sich. Het woord zelf, ‘sampling’, wordt in geen enkele wet in België vernoemd of zelfs gedefinieerd. Er zijn geen regels over geschreven. Waar er wel regels over bestaan, natuurlijk, is het auteursrecht. Dus de regels die er toegepast worden, worden uit die rechtstak afgeleid. 

Het grootste deel van mijn thesis draait rond de ‘Kraftwerk-zaak’. Dat is een zaak die heel lang heeft aangesleept, sinds de jaren negentig zelfs, in Duitsland. Dat draaide dan rond een sample van twee seconden die twee rappers gebruikt hadden van de band Kraftwerk. De zaak kwam tot bij het Hof van Justitie die in 2019 de techniek van sampling voor het eerst als een vorm van creatieve expressie erkende. Het was de eerste keer dat  er op Europees niveau een juridische kwalificatie kwam van deze techniek. Daarvoor werd er in ons Europees recht zelfs nog nooit verwezen naar sampling. 

In de VS en het Verenigd Koninkrijk heb je dan weer andere principes. Het Angelsaksisch rechtsysteem is dan ook compleet anders dan het onze. Daar heb je een ‘Fair use’-beginsel. Eigenlijk stelt dat principe dat het gebruik van ander werk in bepaalde gevallen zonder toestemming moet kunnen. Er zijn wel drie criteria waarmee rekening gehouden wordt. Het overgenomen stuk mag niet een overgroot deel van het originele werk zijn. Er wordt rekening gehouden met de impact van de sample en het genre van het originele werk. Het originele werk mag geen financiële schade oplopen door het gebruik van de sample. Heel brede voorwaarden die door grote artiesten vaak als joker worden ingezet tijdens rechtszaken. In ons Belgisch recht bestaan die criteria helemaal niet.

Er is wel een nieuwe uitzondering in het leven geroepen door de rechters in de ‘Kraftwerk-zaak’. Als je de sample van een opname ‘onherkenbaar maakt voor het oor’, is zo’n toestemming niet nodig. Er blijven natuurlijk heel wat vragen over: wie gaat bepalen wat er herkenbaar is of niet? De rechters hebben een uitzondering geformuleerd om toekomstige geschillen te vermijden. 

Waar moeten artiesten bij ons dan aan denken wanneer ze willen samplen?

De Schryver: Als je een origineel werk hebt gecreëerd, dan heb je daar bepaalde rechten op. Dat is logisch. Het gevolg daarvan is dat als andere artiesten je originele werk willen gebruiken als sample, zij daarvoor toestemming moeten vragen. Dat is een fundamenteel principe van het auteursrecht, waar eigenlijk geen discussie over is. Wat wel belangrijk is, is dat je in bepaalde  gevallen twee toestemmingen moet bekomen: van zowel de artiest als de eigenaar van de opname. Labels bijvoorbeeld bezitten vaak de rechten op de opnamen van hun artiesten, terwijl de artiest eigenaar is van de inhoud van hun creatie. Labels zijn eigenaar van de opname van de muziek, niet van creatie zelf. Dat zijn twee verschillende dingen.

Dat ‘onherkenbaar maken’ is dan blijkbaar een nieuwe vereiste. Dat leidt toch tot enorm veel onduidelijkheden?

De Schryver: Inderdaad. En een arrest van het Hof van Justitie is bindend voor nationale rechters in de EU die over een gelijkaardige case uitspraak doen. In eerste instantie werd dat gedaan om duidelijkheid te scheppen , maar het is zoals je wel kan verwachten heel moeilijk om te bepalen wat nu precies ‘onherkenbaar’ is. 

De vragen die daaruit rijzen lijken mij evident. Wie gaat er oordelen over wat al dan niet herkenbaar is? Dat is heel subjectief. Gaan rechters dat bepalen? Musicologen? Andere experten? Het gaat erover hoe je die maatstaf objectiveert. De interpretatie van dat criterium is nog lang niet vastgelegd.

De volledige impact van het arrest moet nog blijken. Andere rechters, ook op ons nationaal niveau, zullen zich daarop moeten baseren. Naar de toekomst toe zie ik eerder gevolgen in de implementatie van het juridisch kader. Ik denk dat de opkomst en integratie van AI-tools, een grote impact zal hebben op de opsporing van nog niet vrijgegeven samples op online platformen. Anderzijds hoop ik dat diezelfde technologie het makkelijker zal maken voor artiesten om rechthebbenden op te sporen en zo de toestemming te krijgen.

Is die regelgeving, zoals je het nu stelt, stimulerend voor de artistieke vrijheid van muzikanten? Of kan het nog beter? 

De Schryver: Het auteursrecht is natuurlijk nodig om artiesten te beschermen tegen het zomaar overnemen van hun werk door anderen. Artiesten investeren tijd en geld om een bepaald muziekstuk te maken, en willen niet dat iemand anders zomaar met die investering gaat lopen zonder dat ze hiervoor vergoed worden. Dat is logisch. Maar rond sampling is er altijd al een morele discussie geweest. Sommigen zeggen dat sampling de creativiteit net stimuleert, omdat artiesten verder bouwen op wat al eerder kwam en dus zou dat dus ongelimiteerd mogen plaatsvinden. Sampling is een vorm van inspiratie, zeggen ze dan. Je doet de muziek van vroeger eer aan door het opnieuw te gebruiken, en in sommige gevallen een tweede leven te geven. Aan de andere kant, zijn er die dat zeggen dat sampling een bedreiging is voor het auteursrecht als het mag plaatsvinden zonder limieten of enige vorm van regelgeving. In de volksmond valt het woord ‘klankjatten’ wel al eens. Beide redelijke perspectieven, dus ik vrees dat de waarheid weer ergens in het midden ligt.

Je deed eveneens veldonderzoek in de Belgische muziekindustrie. Hoe zit het met de praktijk van sampling in België?  

De Schryver: Klopt. Ik heb de ‘entertainment lawyers’ van België geïnterviewd, en de vragen die VI.BE doorgestuurd kreeg over sampling geanalyseerd. Ik merkte op dat artiesten in ons land eigenlijk niet op de hoogte zijn van het juridisch kader rond sampling. Dat van die twee toestemmingen, bijvoorbeeld, wisten velen niet. Er komen dan ook veel vragen rond sampling binnen bij de juridische adviseurs van muziekplatform VI.BE. Je merkt dat er heel veel onwetendheid is. 

Een tweede probleem is dat het voor artiesten die niet gebonden zijn aan labels enorm moeilijk is om het gebruik van een sample te laten goedkeuren. Enerzijds omdat de kosten vaak heel hoog zijn, zeker als je een minder bekende artiest bent die een grote artiest wilt samplen. En daarnaast is het vaak niet duidelijk wie je nu precies moet contacteren. Het is dus niet zo simpel als het lijkt om de rechthebbende effectief te pakken te krijgen. Op Spotify staan er bij elk nummer wel de credits van wie het nu exact geschreven of geproducet heeft, maar om dan te achterhalen welke muziekuitgeverij of label die artiesten vertegenwoordigen, ben je soms uren mee bezig. Sommige artiesten brengen verschillende albums uit onder verschillende labels, de rechten van de muziek veranderen soms ook eens van hand als een bepaald contract afloopt. Samplers beginnen er vaak gewoon niet aan, het allemaal uitvissen, en ik snap dat. Het kan allemaal wat transparanter, maar dat is nu eenmaal hoe de alsmaar globaliserende muziekindustrie in elkaar zit.