Swans veroveren de Bourla: in de buik van een rommelende vulkaan 

Al ruim veertig jaar zijn de noiseniks van Swans de keizers van de uneasy listening, maar waar ze zich vroeger tevreden moesten stellen met vervallen kraakpanden, mogen ze vandaag hun ding doen in deftige theaters. Hun passage in de Antwerpse Bourla werd een uitputtingsslag van bijna tweeënhalf uur: het auditieve equivalent van een S/M-sessie.

Michael Gira, de spilfiguur en het enige vaste lid van Swans, is inmiddels 69 en wie de groep al volgt sinds hun beginjaren zal het niet zijn ontgaan: de man is bedaarder en milder geworden. Ten tijde van lp’s met veelzeggende titels als Filth, Cop en Greed was hij nog een extremist die er geen been in zag de bezoekers van zijn concerten fysiek aan te vallen. Een mededeling zoals ‘We love you’ – in Antwerpen tot tweemaal toe herhaald- zou hij vroeger dus nooit over zijn lippen hebben gekregen. De jonge Gira zocht bewust de confrontatie op, met tergend trage, donkere en hondsbrutale nummers waarin seks, dood, geweld en vernedering de rode draad vormden.  

Het allereerste Belgische concert van Swans, ergens halverwege de eighties in de AB, duurde gelukkig slechts twintig minuten. Het klonk zo onwaarschijnlijk luid dat de toeschouwers er onpasselijk van werden en voor blijvende gehoorschade dienden vrezen. Het gezelschap, net als Sonic Youth geïnspireerd door de New Yorkse no wave-scene die onder anderen Teenage Jesus & The Jerks (met Lydia Lunch) en DNA (met Arto Lindsay) had voortgebracht, grossierde in claustrofobie, agressie en, vooral, verzengende intensiteit. Zijn monotone muziek, waarin je vergeefs op zoek ging naar licht of zuurstof, dreef op woede en vernietigingsdrang. Swans waren gevaarlijk, net als hun tijdgenoten van Einstürzende Neubauten. Ieder optreden was een aanslag, een primitief ritueel waar je niet zonder kleerscheuren aan deelnam. Maar wie er niet doof van werd, ging achteraf wél gelouterd naar huis. 

Uiteraard is het werk van Swans, net als dat van Neubauten, in de loop der jaren geëvolueerd, verfijnd en iets verteerbaarder geworden. Omstreeks 1997 hief Michael Gira de band op, ging hij akoestische neo-folk maken met Angels of Light, richtte hij het Young God-label op waarmee hij artiesten als Devendra Banhart lanceerde en begon hij zijn korte verhalen uit te geven. Maar in 2010 blies hij Swans met succes nieuw leven in. Er volgden uitverkochte wereldtournees en hun lp To Be Kind (2014) haalde zowaar zelfs de Amerikaanse top-veertig. Na al die jaren leek het de wereld Gira eindelijk bijgebeend. 

Optimistisch

Volgende week verschijnt The Beggar, de zestiende plaat van de groep, die tot stand kwam tijdens de pandemie en waar ook de Australische IJslander Ben Frost aan meewerkte. Uit dat werkstuk, dat de frontman als ‘optimistisch’ (!) omschrijft, stonden in de Bourla vier stukken op de setlist en die klokten zelden af onder het kwartier. Beknoptheid is nu eenmaal een gave waar Swans niet over beschikken. Gira werft zijn personeel tegenwoordig aan volgens het draaideurprincipe. Opvallend is trouwens dat de helft van de zes muzikanten, waaronder (ex-) leden van Angels of Light, Cop Shoot Cop, The Bad Seeds, Xiu Xiu en de bands van Iggy Pop en Alex Chilton, tegenwoordig staan ingeschreven in het bevolkingsregister van Berlijn, waar de elf nieuwe tracks werden ingeblikt. 

Swans voor een zittend publiek? Het was even wennen? En ook Gira zat op een stoeltje, met een akoestische gitaar die vooral als ritme-instrument dienst deed. Tijdens de uitgesponnen instrumentale intro, die nog het best te omschrijven viel als orkestrale noise, viel op dat de groep nog steeds in een wijde boog om alles loopt wat maar enigszins op een melodie gelijkt. De meeste composities steunden op slechts één akkoord (maximaal twee), zodat het incasseringsvermogen van het publiek uitgebreid op de proef werd gesteld. In The Beggar (‘I’m a stranger in your mirror’) hanteerde Michael Gira een toonloze, scanderende zangstijl en klonk hij vaak treiterig en dreinend, zoals een kleuter die zijn zin niet krijgt, terwijl zijn gezellen voor de bruitage zorgden. Zo ontstond een geluidsmuur waarvan de architectuur soms nogal chaotisch aandeed, maar niettemin slaagden de muzikanten er telkens in gelijktijdig te eindigen. 

Rockmuziek kun je de stukken van Swans niet noemen, al zat er, door het occasionele gebruik van twee bassisten en twee drummers, zeker een groove in. Maar van strofen of refreinen was geen sprake. De nummers leken opgetrokken uit zware blokken graniet en legden het fundament voor wat Paul van Ostaijen ‘feesten van angst en pijn’ zou hebben genoemd. Het ene moment waande je je in de buik van een rommelende vulkaan, het andere op een eredienst van de een of andere bizarre sekte. 

Het pulserende The Hanging Man (uit het vier jaar oude Leaving Meaning) steunde op strakke, martiale beats, gulle doses elektronica en een lapsteel die een nest door elkaar wriemelende slangen suggereerde. Al even hypnotisch klonk het nieuwe The Memorious, waarin de gitaar van Gira vaag naar flamenco neigde. De man mag dan beweren dat roze dezer dagen zijn favoriete kleur is, de backdrop in Antwerpen bleef gitzwart en zijn filosofische nummers waren dermate verstoken van humor dat het tot op zekere hoogte zelfs grappig werd. Hoe graag hadden we de man eens een grap horen vertellen, die de loodzware atmosfeer, al was het maar voor even, had kunnen verlichten. Maar helaas, in zijn universum is geen ruimte voor ‘comic relief’. 

Toch wisten Swans nog te verrassen. Het rustige No More of This was bijna een conventionele popsong, al waren we daarna met Cloud of Unknowing (uit Glowing Man) weer vertrokken voor een reis van een dik half uur. De compositie leek op een getoonzette versie van Picasso’s Guernica: omineus, claustrofobisch en even bedwelmend als verstikkend. Af en toe noteerden we forse geluidsuitbarstingen, afgewisseld met krakende en knarsende synthgeluiden die een nakende aardbeving leken aan te kondigen. 

Tegen het einde van het concert veerde Michael Gira recht om, armenzwaaiend als een sjamaan, zijn muzikanten te dirigeren. Na een set van 140 minuten waren we, eerlijk gezegd, een beetje murw gelagen, maar het pleit voor de opperzwaan dat hij, als bijna-zeventiger, nog altijd trouw blijft aan zijn visie. Na vier decennia bestaan er nog steeds geen twee bands zoals Swans. Gira en co blijven, ook anno 2023, de kampioenen van het onbehagen.