In memoriam Tina Turner (1939-2023): hoe je van gif een medicijn kunt maken

Ze was een toonbeeld van dynamiek, een podiumsensatie met raspende maar onverslijtbare stembanden. Tina Turner, die gisteren op haar 83ste overleed, evolueerde in de loop van haar carrière van rauwe R&B naar gelikte FM-rock, maar verkocht ruim 200 miljoen platen en wist tot op hoge leeftijd reusachtige stadions te vullen. Geen wonder dat de zangeres door het leven ging als Queen of Rock’n’roll.

Ze beschikte over een figuur waar vrouwen jaloers op waren en een stel benen dat mannen tot zondige gedachten inspireerde. Eén en ander voedde de perceptie dat Tina Turner over de eeuwige jeugd beschikte. Ook in financieel opzicht had ze haar zaakjes méér dan op orde. Na haar turbulente periode als de helft van het rhythm & bluesduo Ike & Tina Turner, maakte ze halverwege de eighties een spectaculaire comeback met de lp Private Dancer, die meer dan elf miljoen kopers vond. Ook Break Every Rule (1986) en Foreign Affair zouden tot geheide bestsellers uitgroeien.

Nadat ze de rol van Shug Avery in Steven Spielbergs The Color Purple had geweigerd, scoorde ze als tegenspeelster van Mel Gibson in Mad Max Beyond the Thunderdome van cineast George Miller. Als actrice scoorde ze voorts als Acid Queen in Ken Russells verfilming van de rockopera Tommy. Ze nam duetten op met rocksterren als David Bowie, Bryan Adams, Rod Stewart en Eric Clapton, zong het thema in de James Bond-film GoldenEye en publiceerde verscheidene autobiografieën, waarvan de eerste in 1993 werd bewerkt tot een biopic.

Drie jaar later werd Tina Turner door de Franse minister van cultuur benoemd tot Ridder in de Kunsten en Letteren. Op dat moment was ze al één van de populairste rock-acts ter wereld en later zou ze het voorwerp worden van een musical die zowel in Broadway als de Londense West End nog altijd wordt opgevoerd. Als zwarte vrouw bewees ze dat ze bezit kon nemen van het podium en succesrijk kon worden tegen haar eigen voorwaarden. In dat opzicht werd ze een belangrijk rolmodel voor artiesten als Janet Jackson, Beyoncé, Janelle Monae en Rihanna.

Liever swing dan blues

Niet slecht voor een Afro-Amerikaans meisje dat opgroeide tussen de katoenvelden van Brownsville, Tennessee. Maar zoals ze vertelde in haar samen met journalist Kurt Loder geschreven autobiografie I, Tina uit 1986, bleef haar leven allerminst van ellende gespaard. Tina, in 1939 geboren als Anna Mae Bullock, werd op prille leeftijd door haar ouders in de steek gelaten en was op haar achttiende al een alleenstaande moeder. Wat haar staande hield, was haar liefde voor muziek: de delta blues en rock-’n-roll die ze ontdekte via zwarte radiostations. ‘Blues zei me in die tijd niet zoveel. Ik was meer te vinden voor snelle, swingende dingen à la LaVern Baker’, noteerde ze later in haar memoires.

Op haar zestiende nam haar oudere zus haar mee naar een optreden van The Kings of Rhythm, de populairste act van de Club Imperial St.Louis. De bandleider was een zekere Ike Turner, een geniale entrepreneur die als sessiemuzikant had meegewerkt aan platen van blueslegendes als BB King, Howlin’ Wolf en Elmore James. In 1951 had hij al een hit gescoord met Rocket 88, volgens Sun-producer Sam Phillips, de allereerste rock-n’-rollplaat ooit. Ike had echter ook een gewelddadige reputatie. Hij dolde graag met wapens en nog liever met vrouwen. Toen Anna Mae hem leerde kennen, had hij al drie huwelijken achter de rug.

Maar Ike Turner herkende ook talent als hij het tegenkwam. Hij raakte onder de indruk van Anna Maes’ rauwe stem en haar dolle dansstijl en lijfde haar in, eerst als backingzangeres, later als blikvanger van de groep. Meteen wierp hij zich ook op als haar gids en mentor. ‘Ik wilde niets liever dan zingen en hij gaf mij het gevoel dat ik belangrijk was’. Maar wat begon als een louter professionele relatie zou al gauw méér worden. Voor ze er erg in had verwachtte ‘Little Ann’ een kind van Ike en was ze volkomen in zijn macht.  ‘Zodra hij besefte dat ik hem veel geld kon opbrengen, begon hij me te controleren en werd ik in economisch en psychologisch opzicht gegijzeld’, aldus de zangeres. ‘Ik kon niets doen zonder zijn toelating’.

De vrouwelijke Little Richard

Ike besliste eigenmachtig dat Anna Mae voortaan Tina zou heten, naar een personages uit de televisiereeks Sheena, Queen of the Jungle, en in 1960 haalde het duo de hitlijsten met singles als A Fool in Love en It’s Gonna Work Out Fine. In zijn autobiografie The Confessions of Ike Turner (1999) meldde Ike: ‘Ik schreef songs met de stem van Little Richard in het achterhoofd, maar had geen Little Richard om ze te zingen. Dus werd Tina míjn Little Richard. Luister aandachtig en wat hoor je? Little Richard met een vrouwenstem!’

Prompt werd een uitgekiende Ike & Tina Turner Revue op poten gezet. Die ontleende zijn succes vooral aan de grofkorrelige stem en de wilde live-act van Tina, die in een minirokje en op hoge hakken over het podium raasde. Ook de weinig aan de verbeelding overlatende choreografieën van het backingkoortje The Ikettes werd als troef uitgespeeld. De grote doorbraak van Ike & Tina Turner kwam in 1966, toen ze als voorprogramma van The Rolling Stones werden aangezocht en ze steeds vaker rockclassics van The Beatles, The Stones en Creedence Clearwater Revival in hun set begonnen op te nemen. Mick Jagger zou later trouwens toegeven dat hij zijn stage-act in ruime mate had laten inspireren door Tina.

Zelf keek de artieste met gemengde gevoelens op die periode terug: ‘Ik besef dat sommige mensen die oude platen als klassiek beschouwen, maar ik heb er altijd een hekel aan gehad. De muziek klonk meestal te scherp en te luid en de toonaard waarin ik de songs moest zingen, was te hoog voor mijn stem. Maar dat was precies Ikes bedoeling: hij wilde dat ik gilde en schreeuwde, zodat men niet zou opmerken dat zijn nummers zo weinig om het lijf hadden’.

Samen met het succes kwamen de lichamelijke en geestelijke terreur. ‘Langzaam maar zeker veranderde mijn leven in een griezelfilm. Ike sloeg me verrot en dwong me meteen daarna seks met hem te hebben. Ik zat voortdurend onder de schrammen en builen, mocht geen geld of vrienden hebben. Hij beschouwde me gewoon als zijn persoonlijke bezit, als een lustobject.’

Rake klappen

Toen de hits begonnen af te nemen, werden optredens voor de Turners de voornaamste bron van inkomsten. De Revue was 365 dagen per jaar op tournee en Ike begon er steeds openlijker liaisons met andere vrouwen op na te houden. Maar toen hij Tina ten huwelijk vroeg, durfde ze niet eens te weigeren. ‘Wie neen zei tegen Ike, wist dat hij heel gauw klappen zou krijgen’.

Tijdens de tournee met The Stones groeide Tina geleidelijk uit tot een bona fide sekssymbool, al bleef haar privéleven intussen een martelgang. En zodra Ike in 1967 de geneugten van cocaïne ontdekte (hij zou in 2007 sterven aan een overdosis) werd zijn gedrag nog grilliger en gewelddadiger. Een jaar later ondernam Tina een zelfmoordpoging: ten einde raad slikte ze, vlak voor een concert, vijftig valiumtabletten. Alleen een alert ingrijpen van haar entourage redde haar het leven.

Vanaf 1968 werd de Ike & Tina Turner Revue een geldmachine die de ene hit na de ander spuwde. De covers van I’ve Been Lovin’ You Too Long, Come Together, Honky Tonk Women en Proud Mary of de original Nutbush City Limits, over de plek waar Tina was opgegroeid, brachten roem en rijkdom, maar zeker geen geluk.

Twee cruciale gebeurtenissen zouden Tina uiteindelijk helpen zich uit de tirannieke greep van haar echtgenoot te bevrijden. Eerst verscheen Wall of Sound-producer Phil Spector ten tonele. Die betaalde Ike 25.000 dollar om met Tina een single te mogen maken. Het resultaat was het verbluffende River Deep, Mountain High, dat flopte in de VS maar een grote hit werd in Groot-Brittannië. ‘Voor het eerst in mijn leven kreeg ik iets anders te zingen dan R&B. Er zat structuur en melodie in, en deze keer mocht ik écht zingen’, vertelde Tina Turner hierover. De plaat gaf haar eindelijk weer een gevoel van eigenwaarde. ‘Ik wist nu dat ik, ook zonder Ike, tot iets bijzonders in staat was’.

De bevrijding

Een andere gebeurtenis waar de zangeres zelfvertrouwen uit putte, was haar betrokkenheid bij de Tommy, de verfilming van Pete Townshends rockopera, in 1974. Twee jaar later, op haar zevenendertigste, vond ze eindelijk de kracht om Ike te verlaten. In het holst van de nacht ontvluchtte ze een hotel in Dallas, Texas waar ze eigenlijk had moeten optreden, en dook onder. ‘Ik was niet langer bang dat mijn echtgenoot me zou vermoorden, want eigenlijk wàs ik al dood. Daarna kwam ik maandenlang aan de kost als schoonmaakster. Ik was berooid, leefde van voedselbonnen, maar na zestien jaar had ik eindelijk mijn vrijheid terug, noteerde ze later in I, Tina.

Aan haar echtscheiding in ’78 hield Tina Turner niets over, behalve het recht om ook in de toekomst haar artiestennaam, die door Ike als merk was gedeponeerd, te blijven gebruiken. De zangeres stond weer onderaan de ladder, met een berg schulden, maar ook met het vaste voornemen terug te slaan. Het zou een lange strijd worden, met meer dan één valse start. Platenmaatschappijen vonden Turner al te oud om nog voor een comeback in aanmerking te komen. Uiteindelijk was het de Australiër Roger Davies, de manager van Olivia Newton-John, die haar uit het cabaret- en nachtclubcircuit wegplukte en de rock-‘n-rollrichting uitstuurde. Hij zou de komende dertig jaar haar steun en toeverlaat blijven.

De rest is geschiedenis: tot verbazing van velen scoorde Tina Turner een universele nummer-éénhit met What’s Love Got To Do With It en werd haar vijfde soloplaat Private Dancer, waarvoor ze van Mark Knopfler de titelsong cadeau kreeg, een onwaarschijnlijke kaskraker. Op haar vierenveertigste werd la Turner alsnog een superster, die tijdens de eighties en de nineties de successen aan elkaar zou blijven rijgen.

Geen diva

In 1988 verpulverde ze alle records door tijdens haar Break Every Rule-tournee, in het Maracañastadion in Rio de Janeiro, niet minder dan 180.000 fans op de been te brengen. Het was een sensationele wederopstanding, te danken aan de combinatie van haar rauwe, urgente zangstijl en een gelikte, synthetische popsound. Net als bij haar mannelijke evenknie Joe Cocker was haar repertoire aan de wisselvallige kant. Veel van haar hits, zoals We Don’t Need Another Hero of Simply the Best, gingen gebukt onder gezwollen arrangementen en bombast.

‘Ik weet dat ik, in vergelijking met pakweg Diana Ross, geen mooie stem heb’, vertelde Tina Turner aan een journalist. ‘Het is niet echt een vrouwenstem. Misschien is het daarom dat, als ik mijn songs uitkies, ik me altijd spiegel aan mannen. Ik kan me goed identificeren met hun manier van zingen’. De zangeres hield er alleszins een gedisciplineerde levensstijl op na: ze rookte of dronk niet, gebruikte geen drugs en bekeerde zichzelf zelfs tot het boeddhisme, wat haar hielp ‘positief te denken’. De verkoopcijfers van haar platen en de opbrengsten van haar monstertournees zullen dat proces ongetwijfeld hebben vergemakkelijkt.

In 2000, op haar zestigste, kondigde ze haar afscheid aan met een honderdtwintig wervelende en stomende shows tellende concertreis, die haar ook naar de festivalweide van Werchter bracht. ‘Ik ben geen diva, verklaarde ze destijds. ‘Ik ben rock-‘n-roll. Ik kan niet zingen zonder rond te springen op het podium en dat laatste begint mij almaar zwaarder te vallen. Ik wil geen karikatuur van mezelf worden en trek dus nog één keer langs de stadions en grote arena’s, nu ik er nog toe in staat ben. Weet je, als je al vier decennia in de schijnwerpers staat, ben je af en toe aan een ontwenningsperiode toe’. Toch bleef haar drang naar het podium groot: in 2008 gooide ze nog een laatste tournee bovenop om de vijftigste verjaardag van haar carrière te vieren.

Gezondheidsproblemen

Maar de jongste jaren maakte ze vooral tijd vrij voor haar zestien jaar jongere partner, de Duitse platenbons Erwin Bach, met wie in in 2013, na een relatie van 27 jaar, trouwde. Tina Turner was toen 73. Het stel vestigde zich in het Zwitserse Kusnacht, bij Zurich, waar de zangeres uiteindelijk overleed na een openstapeling van gezondheidsproblemen: ze leed aan darmkanker, kreeg een beroerte en onderging een niertransplantatie. Ook van familiale tragedies bleef ze niet gespaard. Haar oudste zoon Craig stapte in 2018 uit het leven. Een andere zoon, Ronnie, stierf vorig jaar.

Over de musical die aan haar werd gewijd zei ze: ‘Hij gaat niet over mijn sterrendom, maar over de weg die ik heb afgelegd om er te raken. Avond na avond wil ik er mijn publiek bewust van maken dat je gif in een medicijn kunt veranderen. Ik ben zeker niet onoverwinnelijk, ik ben gewoon het levende bewijs dat je nooit mag opgeven en altijd in jezelf moet blijven geloven’.

Manager Roger Davies roemt Tina Turner als ‘een unieke natuurkracht’ en onderstreept de niet aflatende passie waarmee ze er, ondanks haar trauma’s, in slaagde in de rockwereld haar eigen niche uit te hakken. ‘Tot haar laatste dag bleef ze vrouwen die het moeilijk hadden inspireren om hun lot in eigen handen te nemen’.

‘Ach, mensen zeggen altijd dat mijn leven zwaar is geweest, maar het was ook een geweldige reis’, vertelde ze tijdens een interview. ‘Hoe ouder je wordt, hoe meer je beseft: het gaat niet om wat je overkomt, het gaat over hoe je ermee omgaat’.