Een kwarteeuw ‘Mezzanine’: de psychologische uitputtingsslag van Massive Attack

Met Mezzanine maakten de heren van Massive Attack een kwarteeuw geleden de beste en succesrijkste plaat uit hun carrière. Op hun derde lp ruilden de triphoppioniers uit Bristol de ontspannen urban soul van Blue Lines en Protection voor een claustrofobische post-punksound, om uit te komen bij een werkstuk dat alle genres oversteeg.

Oorspronkelijk maakte het triumviraat Robert Del Naja (3-D), Daddy G (Grant Marshall) en Mushroom (Andrew Vowles) deel uit van een dj-collectief en sound system, maar toen het, bijgestaan door een reeks gastzangers en –zangeressen, zelf muziek ging maken bleek al gauw hoezeer het zijn tijd vooruit was. Massive Attack combineerde stijlen en samples op een manier die nog maar zelden was gehoord: hiphop, reggae, dub, r&b, dancehall, pop, Krautrock, funk en elektronische dansmuziek, in de handen van het gezelschap uit Bristol smolt het zo organisch samen dat je de afzonderlijke ingrediënten amper nog van elkaar kon onderscheiden. In dat opzicht liet het werk van Massive Attack zich vergelijken met een meesterlijke collage zoals Endtroducing van DJ Shadow.

Halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw waren Massive Attack, samen met Tricky en Portishead, uitgegroeid tot de spilfiguren van de ambient hiphop, maar toen ze aan het opnameproces van hun derde langspeler begonnen, stelden de leden vast dat de markt inmiddels al overspoeld was met platen van Morcheeba, Sneaker Pimps en Thievery Corporation. Allemaal waren het bands die succes hadden met een verwaterde versie van de sound die de Bristolians enkele jaren eerder hadden ontwikkeld. Het collectief dreigde bijgevolg te worden ingehaald door de artiesten die het zelf had geïnspireerd.

Volgens 3-D drong een bruuske koerswijziging zich op: Massive Attack diende zichzelf opnieuw uit te vinden. Sensualiteit maakte plaats voor abstractie, de groep begon desoriënterende geluidslagen op elkaar te stapelen en raakte steeds verder verwijderd van de breakbeatcultuur waar ze uit was voortgekomen. De tracks werden minder ‘gebruiksvriendelijk’ en klonken zwaarder op de hand dan voorheen. Het was alsof zich boven iedere song donkere onweerswolken samenpakten.

Dreiging

Del Naya liet zich in die dagen vooral inspireren door rauwe, omineuze post-punk, waardoor het aandeel van vervormde gitaren in het Massive-geluid aanzienlijk zou toenemen. Voor Mezzanine had hij een aantal demo’s ingeblikt met verwijzingen naar Wire en de werktitel van de nieuwe plaat luidde Damaged Goods, een verwijzing naar de eerste single van Gang of Four.

Naarmate het opnameproces vorderde, doken in de songs ook samples op van The Cure, Ultravox, The Velvet Underground en Led Zeppelin, terwijl de meeste baslijnen schatplichtig waren aan die van Jah Wobble bij Public Image Ltd. Bovendien werden de keyboards en samples dit keer aangevuld met een echte live-band. Aan het eind van de nineties mikte de muziek van Massive Attack niet langer op de dansvloer, ze was bedoeld om beluisterd te worden via een hoofdtelefoon. ‘Ik vind het belangrijk zowel mezelf als de luisteraar te prikkelen en uit te dagen’, verklaarde 3-D die demarche, die ook invloed zou hebben op de inhoud van de plaat.

Uit de songs sprak niet alleen een onbestemde dreiging, maar ook angst voor de toenemende dominantie van technologie in de samenleving, de almacht van grote bedrijven en de kans dat politieke gezagsdragers via het internet het doen en laten van ieder individu grondig zouden gaan surveilleren. Het dystopische Mezzanine baadde in een sfeer van paranoia en claustrofobie.

Mushroom toonde zich weinig enthousiast over de stilistische metamorfose van Massive Attack: de creatieve meningsverschillen waren legio en dat zorgde ervoor dat de studiosessies vaak woelig en chaotisch verliepen. Het leek wel alsof iedere beslissing werd voorafgegaan door een partijtje armworstelen onder de leden.

Onvoorspelbaar

Het was dus aan producer Neil Davidge, de facto het vierde groepslid en de opvolger van Nellee Hooper, om de opnamen in goede banen te leiden. Geen makkie, aangezien de drie kernleden elkaar om de haverklap naar de keel vlogen. Na verloop van tijd waren ze zelfs niet eens meer on speaking terms en zouden ze, elk apart en met Davidge als enige constante, aan de tracks sleutelen. ‘Mushroom was een hoogst intelligente kerel, maar hij had niet de flexibiliteit van een 3-D’, vertelde de producer achteraf aan journalist William Skar. ‘Andrew gaat doorgaans zeer methodisch te werk: hij wil alles vooraf tot in de puntjes plannen. Robert daarentegen is meer het type dat ieder idee dat bij hem opkomt wil uitproberen, gewoon om te zien wat het oplevert. De man schrijft onvoorspelbaarheid hoog in het vaandel. Die tegengestelde artistieke uitgangspunten moesten dus wel tot een psychologische uitputtingsslag leiden.’

Een andere twistappel was de track Teardrop. Del Naya en Marshall hadden allebei de stem van Liz Fraser van Cocteau Twins in gedachten, maar Andrew Vowles stuurde het nummer zonder medeweten van de anderen naar Madonna, die prompt antwoordde dat ze het zeer graag wilde zingen. De overige bandleden hielden echter het been stijf en bleven bij hun eerste keuze. Voor Vowles was de maat vol: hij stapte op vóór de plaat goed en wel was voltooid en zou niet meer op het oude nest terugkeren.

Eigenlijk had Mezzanine al eind 1997 het licht moeten zien, maar zelfs na een proces van drie jaar bleef 3-D de tracks zo obsessief ontmantelen en weer in elkaar zetten dat de release met vier maanden moest worden uitgesteld. ‘Als iets echt de moeite waard is, kun je er maar beter je tijd voor nemen’, verantwoordde de man zijn trage werkritme.

Net zoals op de eerste twee platen van Massive Attack maakten ook op Mezzanine de gastbijdragen de memorabelste indruk. De Jamaicaanse reggaezanger Horace Andy (echte naam: Horace Hinds), die al te horen was op Blue Lines en Protection, mocht tot drie keer toe zijn opwachting maken. Opener Angel begon als een r&b-track die vervolgens explodeerde dank zij het grofkorrelige gitaarspel van Angelo Bruschini, bekend van de uit Bristol afkomstige artrockband Blue Aeroplanes. Aanvankelijk wilde Massive Attack een coverversie opnemen van Straight to Hell van The Clash, maar de bijgelovige Horace Andy voelde er weinig voor het woord ‘hell te zingen. 3-D liet zich daardoor niet van de wijs brengen en bedacht, al improviserend, samen met de Rasta, snel een andere song.

De Schone en het Beest

Ook in het intense, van reggae-artiest John Holt geleende Man Next Door valt de spanning te snijden. Het nummer, dat steunt op de vertraagde drumbeat van John Bonham uit Led Zeppelins When the Levee Breaks en waarin ook een stukje uit 10:15 Saturday Night van The Cure verwerkt zit, roept de nervositeit op van het leven in een grootstad als Kingston, Jamaica. Alle tracks met Horace Andy waren sowieso al bewerkingen van oudere nummers uit diens back catalogue.

Sara Jay was aan het einde van de nineties een onbekende zangeres uit Sheffield, die haar stembanden mocht uitrollen op Dissolved Girl. Het resultaat lijkt misschien net iets teveel op een doordeweeks triphopnummer, maar de drie bijdragen van de voormalige Cocteau Twins-zangeres Elizabeth Fraser waren wél van topniveau.

Dé classic van de plaat is zonder twijfel het bloedmooie Teardrop (later met succes gecovered door José González), dat ze opnam op de dag dat ze vernam dat haar goede vriend Jeff Buckley was verdronken in een zijarm van de Mississippi in Memphis. Het verklaart meteen waarom haar zangpartij zo intens klinkt. Het etherische Black Milk was voorzien van een tekst waarvan de betekenis niet makkelijk te ontcijferen viel en in Group Four contrasteert de melancholische stem van Fraser met de half gefluisterde, toonloze overpeinzingen van 3-D. Alsof Massive Attack het sprookje van de Schone en het Beest nieuw leven wilde inblazen.

Vandaag wordt Mezzanine eensgezind als een meesterwerk bestempeld, maar toen de plaat uitkwam, waren de recensies nogal verscheiden. Voor ieder geslaagd nummer staan er minstens twee mindere op de plaat, stelde een scepticus vast. Een scribent van het Amerikaanse blad Rolling Stone oordeelde dat de nadruk op ritme en textuur memorabele melodieën helaas in de weg stonden. Anderen beklaagden zich dan weer over het gebrek aan variatie en over de monotone, ongeïnspireerde mompelraps van 3-D en Daddy G op Risingson, Inertia Creeps (gekruid met fragmenten uit Anatolische Tsiftetelimuziek die Del Naja had opgenomen tijdens een feestje in de buurt van Istanbul) en de titelsong. Bovendien deden de teksten bij momenten nogal puberaal aan, een vaststelling waar zelfs Teardrop niet aan ontkwam: ‘Love, love is a verb / Love is a doing word’. Neen, grote poëzie kun je het niet noemen.

Onbehagen

In de jaren na de release wisten pers en publiek de combinatie van schoonheid en onbehagen echter steeds meer naar waarde te schatten en ook het artwork –een zwart-wit foto van Nick Knight uit de collectie van het Natuurhistorisch museum in Londen waarop een vliegend hert (een soort kever) te zien is– zou iconisch worden.

Door het turbulente werkproces in de studio werden 3-D en Daddy G dermate opgeslorpt dat ze destijds niet altijd de verstandigste beslissingen namen. Toen de Amerikaanse cineast Sam Mendes de groep benaderde omdat hij het nummer Teardrop wilde gebruiken op de soundtrack van American Beauty, werd hij gewoon wandelen gestuurd. Foutje: de film werd niet alleen een commercieel succes, maar raakte ook bedolven onder de Golden Globes en Academy Awards. Massive Attack weigerde voorts een samenwerking met Amy Winehouse en gaf ook al niet thuis toen ze de kans kreeg het Franse retrofuturistische duo Air te tekenen op haar eigen Melankolic-label.

Niet ieder schot van Robert Del Naja en Grant Marshall was er dus eentje in de roos. En het niveau van hun beste werk zouden ze later, op 100th Window of Heligoland, nooit meer evenaren. Maar Mezzanine bereikte destijds wél de hoogste plek in de charts van Groot-Brittannië, Ierland, Australië en Nieuw-Zeeland en het muzikale dna van Massive Attack valt tot vandaag af te lezen van de platen van Burial, James Blake, Young Fathers, FKA Twigs en The Weeknd. U mag er dus van uitgaan dat Mezzanine probleemloos de tand des tijds zal trotseren.