‘Dark Side of the Moon’ van Pink Floyd, 50 jaar later: de trivialiteit van de waanzin

Weinig rockplaten staan zo onuitwisbaar in het collectieve geheugen gebrand als The Dark Side of the Moon van Pink Floyd. Van de lp, die precies een halve eeuw oud is en negentien jaar in de Amerikaanse charts prijkte, werden wereldwijd meer dan 50 miljoen stuks verkocht. Maar de grote doorbraak van de groep luidde tegelijk haar einde in.

The Dark Side of the Moon was al de achtste plaat van de cultband uit Cambridge, die eerder een eigen muzikale identiteit had verworven met langspelers als A Saucerful of Secrets, Atom Heart Mother en Meddle. De muziek van het gezelschap was een amalgaam van progrock en psychedelia, dat bij de critici een hoge waardering genoot, maar in commercieel opzicht niet al te veel potten brak. Het populairste werkstuk van het viertal, Obscured By Clouds, raakte in de VS niet hoger dan de 46^ste plaats in de hitlijsten.

Met de opvolger zou in 1973 alles definitief veranderen, want The Dark Side of the Moon katapulteerde Pink Floyd in één beweging van de avantgarde naar de mainstream. Plots trad het kwartet, dat vooral bekend was van haar soundtracks voor arthouse-films als Zabriskie Point van Michelangelo Antonioni en More en La Vallée van Barbet Schroeder, op in grote stadions, wat onvermijdelijk een weerslag had op zijn muziek. Plots diende alles te worden uitvergroot, zodat Pink Floyd zich gedwongen zag de stillere passages uit zijn shows te schrappen.

The Dark Side of the Moon werd een sleutelplaat in de carrière van het gezelschap en zou een unieke plek in de rockgeschiedenis veroveren. Van Rusland tot Japan, van Canada tot Nieuw-Zeeland, overal groeide ze uit tot een geheide bestseller die, qua mondiale populariteit, vandaag enkel Thriller van Michael Jackson, Greatest Hits van The Eagles en Back in Black van AC/DC moet laten voorgaan. ‘It’s perhaps the most complete concept album of al time’, schreef het magazine Classic Rock. De plaat overstijgt alle genres en wordt jaar na jaar door nieuwe generaties (her)ontdekt. U2, Nine Inch Nails, Mercury Rev, Sigur Rós, allemaal zijn ze schatplichtig aan The Dark Side of the Moon. De lp werd zelfs integraal gecovered door The Flaming Lips, terwijl Radiohead er de inspiratie vond die zou leiden tot het befaamde OK Computer.

Condition humaine

De achtste plaat van Pink Floyd was een songcyclus waarvoor bassist Roger Waters alle teksten had geschreven. De groep bedacht de songs in zes weken en op het moment dat ze de studio in ging had ze er al een jaar mee rondgetoerd. ‘We waren vertrouwd met het materiaal’, aldus gitarist David Gilmour. ‘Het voelde dus volkomen natuurlijk aan’. Toch zouden enkele tracks tijdens het opnameproces nog een drastische gedaanteverandering ondergaan. Eén ervan was On the Run, oorspronkelijk een gitaarjam, maar nu, met het oog op zijn definitieve versie, herwerkt met een VCS3 synthesizer, een draagbaar analoog instrument dat in een eenvoudig koffertje paste.

Na Meddle voelde Roger Waters steeds vaker de behoefte zijn politieke en filosofische denkbeelden in de songs te verwerken en iets te schrijven dat écht betekenis had. Volgens drummer Nick Mason ontstond het concept van The Dark Side of the Moon uit groepsgesprekken over de druk waar een rondreizende muzikant aan werd blootgesteld en uit mijmeringen over de condition humaine, ouder worden, sociaal onrecht, gewapende conflicten, hebzucht en de triviale aspecten van het dagelijks leven die je mentale gezondheid kunnen ondermijnen. Net als R.D. Laing, één van de voortrekkers van de anti-psychiatriebeweging, vroeg Waters zich af wie bepaalt of iemand krankzinnig is of niet.

Toen het Britse Medicine Head enkele maanden voor Pink Floyd óók een plaat uitbracht die The Dark Side of the Moon heette, zagen Roger Waters en zijn gezellen zich verplicht de werktitel van hun nieuwe plaat-in-wording te veranderen in Eclipse. Maar na enkele maanden bleek al dat het bluesrockduo op een commerciële flop afstevende, zodat Floyd alsnog besloot zijn oorspronkelijke idee terug te claimen. The Dark Side of the Moon had overigens niets met de ruimte en alles met waanzin (of maanziekte) te maken. De ondertitel van het project luidde dan ook: A Piece for Assorted Lunatics. Het zou de laatste plaat worden waarop ieder groepslid een belangrijke compositorische bijdrage leverde en de eerste die door Pink Floyd zelf werd geproducet.

Klokken en telmachines

Tot de factoren die de plaat zo uniek maakten behoorden zeker de speciale klankeffecten, waar een beetje audiofiel gegarandeerd een orgasme van kreeg. Zo werd in het nerveuze On the Run het geluid van een neerstortend vliegtuig gesuggereerd, bestond de intro van Money uit het gerinkel van een telmachine en werd Time ingeleid door een reeks gelijktijdig luidende klokken en aflopende wekkers, die geluidstechnicus Alan Parsons één voor één had opgenomen bij Londense antiquairs.

Tijdens het maakproces van The Dark Side of the Moon, in de legendarische Abbey Road-studio’s, bediende Parsons zich van de meest geavanceerde opnametechnieken die op dat moment voorhanden waren. Er werd gegoocheld met loops en analoge synths, en aangezien in de vroege seventies meer en meer mensen over goede stereoapparatuur beschikten, trokken die snufjes sowieso de aandacht. Iedere plaatkant bestond uit één lange suite waarin de individuele songs haast ongemerkt in elkaar overvloeiden.

Al even sfeerbepalend waren de gespreksflarden die als verbindende schakel tussen de tracks werden gebruikt. Roger Waters had een steekkaartensysteem aangelegd, met vragen over de zin van het leven. Die werden voorgelegd aan studiopersoneel en leden van de Pink Floyd-entourage, waarna hun antwoorden door de songs werden gemixt. Paul en Linda McCartney die in hetzelfde gebouw aan Red Rose Speedway van Wings sleutelden, namen ook deel aan de interviewsessies, maar hun bijdragen werden uiteindelijk niet gebruikt omdat ze volgens Roger Waters ‘te gekunsteld’ overkwamen. Samen vormden de muziek en het ‘spoken word’-gedeelte een 44 minuten durende odyssee op het ritme van een kloppend hart. De psychedelische en symfonische experimenten waar Pink Floyd zich tot Meddle aan had gewaagd, waren nu uitgewerkt tot strak afgelijnde, meeslepende songs die steunden op eenvoudige structuren en heldere teksten.

Doodsangst

Opener Speak To Me deed dienst als ouverture en bevatte zowat alle ingrediënten die op The Dark Side of the Moon aan bod zouden komen. In Time, één van de hoogtepunten van de collectie, vroeg zanger David Gilmour zich af waar je jeugd eindigt en de verantwoordelijkheden van je volwassen leven beginnen. Andere thema’s waren de dagelijkse sleur en de eindigheid van het leven, die eerder ook al in Breathe waren aangesneden: ‘Balanced on the biggest wave / You race toward an early grave’. De maatschappij dwingt je jezelf voorbij te hollen, en voor je het weet ben je ‘shorter of breath and one day closer to death’, klonk het. Het leven is kort en de race tegen de tijd valt niet te winnen, noteerde Waters. Voor een rechtgeaarde Engelsman zat er dus niets anders op dan ‘hanging on in quiet desperation’, al getuigde de expressieve gitaarsolo van Gilmour toch van daadkracht en vitaliteit.

Twee songs die duidelijk de compositorische stempel droegen van toetsenspeler Richard Wright waren The Great Gig in the Sky en Us and Them. Het eerste was een pianostuk, oorspronkelijk geschreven voor de film Zabriskie Point, dat regisseur Antonioni had afgewezen wegens ‘te elegisch’. Het heette The Mortality Sequence, maar kreeg later een andere titel, nadat zangeres Clare Torry er haar woordeloze zangpartij aan had toegevoegd. Toen Gilmour haar opdroeg met haar stem doodsangst uit te drukken, deed ze dat ontzettend overtuigend, om daarna te worden afgescheept met een vergoeding van… zestig pond. Dertig jaar later spande Torry tegen Pink Floyd alsnog een rechtzaak aan, die uitliep op een minnelijke schikking. Bovendien wordt ze sinds 2002 officieel als co-auteur vermeld en krijgt ze, terecht, royalty’s voor haar indringende vocale prestatie.

Een tweede huzarenstukje van Wright was het uitgesponnen Us and Them, één van de nummers waarop saxofonist Richard Parry een prominente rol speelde. Geweld, machtswellust en propaganda stonden in de tekst centraal. Als single kende de track weinig succes, maar vandaag geldt Us and Them als een bona fide Pink Floyd-klassieker. Die andere single uit The Dark Side of the Moon, het sarcastische Money, werd wél een hit en stuwde de lp naar de eerste plaats van de Amerikaanse Billboard top-honderd. Het door Roger Waters gezongen nummer ging over de fundamenten van het kapitalisme (‘Money, so they say, is the root of all evil today’) en was een flard dynamische funk, gebouwd op een bevreemdend 7/4-tempo. Ook hier zouden de sax van Parry en de messcherpe gitaar van Gilmour voor een meerwaarde zorgen.

Geestesziekte

De laatste twee tracks, na de instrumental Any Colour You Like, werden gedomineerd door paranoia en geestesziekte. Zo handelde Brain Damage over Syd Barrett, de allereerste en vaak als geniaal bestempelde frontman van Pink Floyd, die na één plaat door zijn overdadige druggebruik mentaal zo labiel was geworden dat hij niet langer te handhaven viel. De herinnering aan de als muzikant én als individu totaal ontwrichte Barrett hing als een donkere schaduw over The Dark Side of the Moon, maar was ook de inspiratiebron voor Shine on You Crazy Diamond en de titelsong uit Wish You Were Here, een ander meesterwerk van Pink Floyd dat in 1975 het licht zou zien.

The Dark Side of the Moon was een plaat waarop niet alleen in muzikaal opzicht alles klopte, ook het artwork van Hipgnosis verwierf een iconische status. Richard Wright wilde een ontwerp dat ’eenvoudig, klinisch en trefzeker’ zou ogen en dus koos ontwerper Storm Thorgerson voor een prisma die een lichtstraal brak in alle kleuren van het spectrum. De oorspronkelijke vinyl-lp ging destijds ook vergezeld van een poster waarop de Egyptische pyramides stonden afgebeeld.

Velen hebben zich in de voorbije decennia afgevraagd waarom The Dark Side of the Moon zo populair is geworden. Volgens drummer Nick Mason lag het louter aan een gelukkige timing. De markt voor rockmuziek was in de vroege seventies aanzienlijk gegroeid en voor het eerst overtrof de verkoop van lp’s die van singles. Ook de thema’s die op de plaat werden aangeboord bleken in het post-hippie-tijdperk luid te resoneren. Bovendien klonk de muziek van Pink Floyd fantastisch door een hoofdtelefoon. En nu ook cannabis makkelijker te krijgen was, droeg dat nog bij tot de luisterervaring.

Naijver en jaloezie

Dankzij het succes van haar achtste lp drong de groep door tot de absolute wereldtop. Met het verdiende fortuin co–financierde ze onder meer de film Monty Python and the Holy Grail. Op een moment dat de Britse fiscus zo’n 90 procent van grote inkomens afroomde, was dat meteen een prima belastingafschrijving. Maar nu Pink Floyd één van de grootste bands ter wereld was geworden, bleven de muzikanten met ambivalente gevoelens achter. Hun nieuwe status veroorzaakte onderlinge naijver en jaloezie. Zeker, er zouden nog succesrijke conceptplaten volgen, zoals Animals en The Wall, maar volgens Roger Waters, die in 1985 opstapte, betekende The Dark Side of the Moon de doodsteek: het groepsgevoel was voorgoed versplinterd als gevolg van opspelende ego’s. De kloof tussen Waters en de anderen werd onoverbrugbaar. Haast veertig jaar later kunnen Gilmour en de bassist nog steeds elkaars bloed drinken.

Niet alleen minimaliseert Waters systematisch het muzikale aandeel van de overige bandleden, hij laat zich ook almaar vaker op controversiële uitspraken betrappen. Omdat hij de houding van de Israëli’s jegens de Palestijnen met die van de nazi’s vergelijkt, wordt hij her en der van antisemitisme beschuldigd. En ook al veroordeelt hij de invasie van Oekraïne door de Russen, tegelijk stelt hij dat Poetins oorlog werd uitgelokt door de NAVO. Vorige maand nog raakte bekend dat Roger Waters een nieuwe versie van The Dark Side of the Moon had opgenomen, zonder de overige leden van Pink Floyd te consulteren. ‘Waarom zou ik? We waren destijds inderdaad met zijn vieren en droegen allemaal bij. Maar het was mijn project en daarmee basta’.

Tien jaar geleden besloot de Amerikaanse Library of Congress dat The Dark Side of the Moon als universeel erfgoed geldt, omdat het werkstuk ‘van een opzienbare culturele, historische en esthetische betekenis’ is. Opmerkelijk blijft dat van de plaat jaarlijks nog steeds een kwart miljoen exemplaren over de toonbank gaan. The Guardian omschrijft dé classic van Pink Floyd als ‘white middle class soul music’. Zelf houden we het gewoon op een tijdloos meesterwerk.