TAZ#2025 – ‘De gevangenis’ zou eigenlijk een overbodig theaterstuk moeten zijn…

In De gevangenis laat regisseur Lara Staal vier ex-gedetineerden aan het woord over de ontluisterende leefomstandigheden in de gevangenis, en de immense veerkracht die het vraagt om er niet gek te worden.

Voor de verandering, een anekdote als intro van een recensie. Een tijd geleden werd ik aan de bovengrondse betaalautomaat van een ondergrondse parking aangesproken door een nerveuze, dronken man. ‘Kan ik met je mee? Ik moet met iemand praten. Want ik heb op café gevochten, en ik heb een paniekaanval. Je hoeft niet bang te zijn. Ik hoef geen geld. Kijk, ik heb geld.’ Er zijn bétere openingszinnen…

Terwijl ik aan het prutsen was aan de betaalautomaat, passeren twee jongemannen. Ze voelen dat er iets is en spreken de man dreigend aan. ‘Wa ist joeng?’ Meteen wordt de sfeer grimmig. Dus vertrekken de twee. Uiteindelijk kan ik de man rustig – maar met een bonkend hart – overtuigen dat het beter is om niet met mij mee te gaan….

‘Aan de staat van hoe men zijn gevangenen behandelt, kan men de staat van beschaving van een maatschappij aflezen.’ Wat betekent dat Belgische samenleving amper ‘beschaafd’ kan genoemd worden…

Een scène uit De gevangenis deed me aan dit voorval denken. Want in die scène spelen de vier ex-gedetineerden – Laurens Aneca/Kevin Laforce, Bahadir Kanmaz, Freddie Konings en Adam Rambouk – op een paar vierkante meter de leefomstandigheden in te veel Belgische cellen na. De een begint bijna te hyperventileren. De ander klopt met het metalen frame van een stoel tegen de muur. Nog een ander mediteert. In zo’n kleine ruimte kan elk verkeerd woord tot een explosie leiden, of agressiviteit. Proberen rustig te blijven, is ook daar de aartsmoeilijke boodschap.

Deze scène is slechts één van de ontluisterende scènes die van De gevangenis zulk een treffende voorstelling maken. Het brein achter dit alles is regisseur Lara Staal. Zij infiltreert het liefst in plekken waar we met zijn allen van weten dat het er niet echt vlot. Eerder maakte Staal bij NTGent al Dissident (2021) over onderwijs en SERDI (2023) over jeugdzorg. Dit keer trok ze met vier ex-gedetineerden op interviewtour. Er werden onder meer maatschappelijk werkers, gevangenisartsen, aalmoezeniers en criminologen geïnterviewd. Allemaal zeiden ze in andere woorden hetzelfde: de manier waarop onze gevangenissen gerund worden, helpen gedetineerden niet. Ze schaden hen feitelijk nog méér. Een van hen wees op een citaat van Fjodor Dostojevski, uit Aantekeningen uit het dodenhuis (1862): ‘Aan de staat van hoe men zijn gevangenen behandelt, kan men de staat van beschaving van een maatschappij aflezen.’ Wat betekent dat de onze samenleving amper ‘beschaafd’ kan genoemd worden…

Na die getuigenissen, op groot scherm, stellen de vier spelers zichzelf voor met een schaduwspel. Staal doet niet aan esthetiek maar aan pragmatiek. Ze gebruikt een kleine, wendbare, transparante wand. Die wand doet eerst dienst als projectiescherm, dan als scherm voor het schaduwspel en wordt nadien ingezet als achtergrond en als de kamermuur van een benepen eenpersoonscel waar, in België, vaak meerdere gedetineerden tegelijk in zitten.

‘Ge weet toch dat ge als cipier achter een gevangene moet lopen?’ zegt een van hen tegen een jonge cipier die pas een week in dienst is en voor hem uit wandelt.

De speelvloer oogt als een sportveld, aan weerszijden staan stoelen. Alsof we in de ontspanningsruimte van een gevangenis vertoeven. Staal deelt haar voorstelling op in de verschillende stappen die een gedetineerde moet doorlopen, van verhoor tot gevangenschap, en dan het leven na de gevangenis. De vier spelen – niet zonder humor – hun verhoor na, en ook cruciale momenten uit hun verblijf in het manke systeem. ‘Ge weet toch dat ge als cipier achter een gevangene moet lopen?’ zegt een van hen tegen een jonge cipier die pas een week in dienst is en voor hem uit wandelt naar een gespreksruimte…

Wat opvalt: de vier zijn, helaas, de uitzonderingen, die met veel veerkracht en talent – Bahadir studeerde rechten in de gevangenis, Freddy focust volop op zijn carrière als rapper – beter uit hun detentieperiode kwamen en hun leven opnieuw op de rails kregen. Want het zijn enkel de uitzonderingen die als betere mensen uit de Belgische gevangenissen komen, wat veel zegt over de gebrekkigheid van het systeem. Het gebrek aan menselijkheid. Het is nochtans zo hard nodig, binnen én buiten de gevangenis.