De wellicht meest ongemakkelijke voorstelling van het jaar heet ‘Schaambot’

Zuchtend verlaat je de zaal. Spelen Valentijn Dhaenens en Musia Mwankumi zo slecht? Helemaal niet. Integendeel. Maar het boek waar ze zo nodig de tanden wilden in zetten, doet je zuchten. Dat boek heet Black Venus, een werk van Jef Geeraerts.

Geeraerts schreef het boek in 1967 en 1968. Het werd in 1996 bekroond met de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Proza. In 2015 werd het boek opgenomen in de Canon van de Vlaams-Nederlandse literatuur. In 2020 werd het daar weer uit geschrapt. Wegens te beledigende taal tegenover mensen van kleur en vrouwen…

Valentijn Dhaenens en Musia Mwankumi openen de voorstelling door de eerste pagina’s uit het boek voor te lezen. Dat zijn zeer heftige zinnen voor de oren van de 21^ste eeuwse westerling.

Dhaenens en Mwankumi openen de voorstelling door de eerste pagina’s uit het boek voor te lezen. Dat zijn heftige zinnen voor de oren van de 21^ste eeuwse westerling. Je hoort een auteur, een personage die zich haast onschendbaar acht en bovenal superieur aan de zwarte mens en vrouw. Dat is heel moeilijk om te horen voor de oren van een witte westerling. Wij kunnen amper begrijpen hoe het moet voelen voor een zwarte medemens om dit te horen.

Die ongemakkelijkheid peuteren Dhaenens en Mwankumi uit tot op het (schaam)bot. Ze stellen elkaar de vragen die mensen elkaar amper durven stellen. ‘Waarom bleek je je wenkbrauwen?’ ‘Vroeg je mij, als witte man, mee te spelen om Congo te vertegenwoordigen?’. Schaambot is een voorstelling vol urgentie en boordevol ongemak. De gespannen stilte in de zaal is te snijden. Echt leuk om dit te spelen, lijkt het niet.

Misschien moet een stuk niet altijd leuk zijn om te spelen én te beleven? Dit duo tracht het ongemak van mensen tegenover elkaar letterlijk te ensceneren. ‘Dankzij’ een papieren ‘portret’ van dit ongemak: Geeraerts’ boek. Dat boek krijgt ook het laatste woord. Fragment na fragment wil je dieper wegzakken in het pluche van plaatsvervangende schaamte. Mwankumi leest voor. Valentijn doet wat de witte mens nu best doet: zwijgen en luisteren.

De scène is overigens prachtig om zien met grote bollen die ogen als diepblauwe ballen lapus lazuli, de lievelingssteen van Mwankumi. Een fascinatie die ze blijkt te delen met Geeraerts. Zo vermeldt Dhaenens fijntjes. Er blijkt dus zelfs met je grootste tegenpool een connectie te maken.

Schaambot is terecht ongemakkelijk maar het schiet tekort in het overstijgen van dat ongemak.

Schaambot is terecht ongemakkelijk maar het schiet tekort in het overstijgen van dat ongemak. De makers laten een kans liggen om teksten van zwarte auteurs die, bijvoorbeeld, kunnen fungeren als weerwoorden tegen Geeraerts’ Black Venus mee in de voorstelling op te nemen. Het is ongetwijfeld een heel bewuste keuze om deze voorstelling – zoals de titel al laat uitschijnen – puur en alleen op te trekken uit schaamte, schaamte te ensceneren en schaamte te laten resoneren in de zaal.

Dat levert moedig maar ook ietwat mank theater op. Vind ik. Als witte, veertigjarige journaliste met roots in België. Zou een zwarte collega anders oordelen? Het publiek verlaat de zaal bedrukt, door zoveel witte dominantie én hun terecht ongemak hier tegenover. Net dit ongemak is een stap om na de schaamte tot een harmonisch(er) samenleven te komen. Even harmonisch als hoe Mwankumi en Dhaenens samenspelen.