Jan Jaap van der Wal: ‘Puntjes verbinden en niet de piemel zien die je hebt getekend: zeer Vlaams’

Donderdag gaat De ideale wereld in zomerreces en rondt Jan Jaap van der Wal zijn tweede seizoen aan het roer van die show af. Een rol waar hij zich steeds comfortabeler in lijkt te voelen. Zelfs in coronatijden. Voorál in coronatijden, eigenlijk. ‘Er zit een beetje Els Ampe in ons allemaal. Dat is niet erg. Het probleem is dat er te veel Els Ampe in Els Ampe zit.’

‘Een mondkapje? O nee, dat gaan we niet doen. Maar je zult mij dan ook nooit op het openbaar vervoer of in de lokale Colruyt zien. Het predikaat ‘linkse elite’ moet je wel elke dag weer verdienen, hoor.’

Jan Jaap van der Wal spreekt ons toe vanuit zijn appartement, drie hoog aan het Antwerpse Zuid, waar hij vooralsnog de helft van de week in zijn eentje verblijft. Vrouw en driejarige zoon werden tijdelijk naar Nederland geëvacueerd – ‘daar hebben we net iets meer ruimte’ – terwijl Van der Wal wekelijks op en neer pendelt, gewapend met een hoop podcasts en een familiepak mergpijpjes. ‘Mijn vrouw en ik zijn allebei zeer blij dat satiricus een essentieel beroep is en ik af en toe een paar dagen de grens over kan. Door de crisis herontdekken we nu blijkbaar allemaal de ‘gezinsromantiek’, hoorde ik in Het journaal. Dat zal dan wel maar – en ik zeg dit met líéfde – de glans is er toch stilaan wat af, hoor. (lacht)‘

Van der Wal zag dit voorjaar alle speeldata van III-ième, zijn derde Vlaamse show, geannuleerd, maar De ideale wereld mocht gelukkig gewoon doorstomen. Zij het in hertimmerde coronavorm: een minimum aan studiopersoneel, sidekicks achter hun webcam, geanimeerde discount-Gorillaz in plaats van de huisband en zonder publiek. Niet dat Van der Wal het aan zijn hart liet komen. Sterker nog, hij leek als spelverdeler helemaal op te leven in deze pandemische tijden. ‘Het is vreemd, maar ik zat in deze rare maanden misschien wel in mijn beste flow in twee jaar. Omdat ik nog meer kon schrijven en de show nog meer naar mezelf toe kon trekken. Zonder het talent op de redactie in de schaduw te zetten, weliswaar, want dat blijft de echte kracht van DIW. ‘

Je zou denken dat een comedian net gek wordt wanneer hij met zijn neus naar een lege zaal zit en geen respons krijgt?

Jan Jaap van der Wal: Het voelde inderdaad alsof ik tweemaal per week in het cultureel centrum van Herent zat – jullie weten wie jullie zijn! – maar met mijn uitgebreide monologen probeerde ik vooral een verhaal te weven doorheen de nieuwsfragmenten en filmpjes: ik hoefde zelf niet te scoren. Integendeel, als ik het gevoel kreeg dat ik aan het performen was, dan ging dat stuk er gewoon uit. Want grappen in het ijle maken voelt heel raar. Ik weet dat Arjen Lubach dezer weken aan zijn cameraman gevraagd heeft om niet te lachen, omdat dat hem in verwarring zou brengen, maar ik vond het net heel prettig als ik toch ergens in de studio iemand van de beperkte crew hoorde grinniken. Dat hield er toch een zekere losheid in.

DIW en Zondag met Lubach hebben zich de jongste maanden aardig staande gehouden. Hetzelfde kan niet per se gezegd worden van late-night hosts als Stephen Colbert, Seth Meyers of Trevor Noah. Er blijft blijkbaar weinig over van zo’n vlammende monoloog als je die vanuit je woonkamer brengt, knus op de bank in een hoodie.

Van der Wal: We hebben onszelf allemaal een beetje moeten heruitvinden, maar ik vind het vandaag zeer moeilijk om naar mijn Amerikaanse collega’s te kijken. Het is allemaal wel heel vrijblijvend en losjes geworden. Ik ben blij dat ik die studio kon behouden, en ja, ook mijn maatpak. Ik ben heel slecht in halfslachtigheid: pak het serieus aan, of doe het gewoon niet.

Zonder sidekicks en gasten die je richting een bruggetje voor een filmpje moet manoeuvreren, leek alles ook net iets vlotter te lopen. Minder geforceerd ook.

Van der Wal:(knikt) We maakten evenveel minuten tv, maar alles voelde veel sneller aan.

Waarmee ik niet gezegd heb dat je alle sidekicks dit najaar maar overboord moet gooien.

Van der Wal: Sorry, te laat. Het is mooi geweest. Klaar met al die ego’s, vanaf nu krijgt het mijne maximale ruimte. (lacht) Nee, maar ik hamer er wel al twee jaar op dat DIW het best tot zijn recht komt als een studioprogramma. En dat was het in deze crisis meer dan ooit. Dit zou weleens een blauwdruk kunnen zijn geweest van hoe we het volgend seizoen aanpakken.

Op de redactie vreesden sommigen dat de inspiratie heel snel zou opdrogen. Het is geen evidentie om maandenlang jolig te doen over één thema. Een thema dat zich bovendien niet meteen tot humor leent.

Van der Wal: Het is nu eenmaal ons vak om overal de grap in te vinden. Je moet wegblijven van de cijfers en overlijdens, maar er zit genoeg humor in de randverschijnselen. Bovendien werken grappen zeer goed als je allemaal vanuit dezelfde realiteit vertrekt, en vandaag staan de neuzen allemaal in dezelfde richting.

Dat ging op voor de eerste crisisweken. Ondertussen gaan de neuzen en meningen weer alle kanten uit, toch? Links, rechts, en dat vreemde hoekje van het spectrum dat Els Ampe voor zichzelf heeft uitgekozen?

Van der Wal:Je zou dat een zelfkastijding kunnen noemen die haar weerga niet kent. Maar er zit een beetje Els Ampe in ons allemaal. Dat is niet erg. Het probleem is dat er te veel Els Ampe in Els Ampe zit. (lacht)En ja, mensen hervallen stilaan in hun eigen waarheden, maar dat neemt niet weg dat we nog steeds allemaal samen in een andere realiteit leven. En ik zie dat niet meteen veranderen.

Als we de kerstbreak even vergeten, zijn jullie aan de slag sinds augustus 2019. Tot en met april zetelde jij ook wekelijks in de Nederlandse panelshow Dit was het nieuws. Kun jij nog een krant zíén? Jouw voorganger Otto-Jan Ham voelde zichzelf op den duur zachtjesaan cynisch worden door die overload aan actualiteit.

Van der Wal:Het helpt echt dat ik een comedian ben. Humor beschermt me voor cynisme. Je kunt cynisch worden over het geklungel met contact tracing of mondmaskers, maar ik stop het gewoon in een monoloog of een show.

Ik word eigenlijk alleen maar cynisch van politieke gasten bij wie ik alles probeer, toch telkens op een muur bots, maar die me dan vijf minuten na de opname amicaal op de schouder kloppen: ‘Kijk Jan Jaap, zo zit het écht in elkaar, maar dat kon ik toch niet zeggen?’ Als me dat nog een paar keer overkomt, ontplof ik.

Je zult voor de lieve vrede wel geen namen noemen, neem ik aan?

Van der Wal: Zowat elke politicus. Ik begrijp dat je het achterste van je tong niet laat zien in formatietijden, maar het is in wezen toch de taak van elke politicus om zich helder en oprecht uit te spreken?

Nu klink ik ongetwijfeld zelf cynisch, maar: o sweet summer child.

Van der Wal:(op dreef) De tijd dat we ontwijkende, nikszeggende antwoorden van politici tolereerden, is toch voorbij? Zelfs Conner Rousseau lijkt op zijn 27e verdorie al in dat standaard politieke toontje te vervallen. Wat ik hem ook gezegd heb achteraf. Waarop het cameraatje van het social-mediateam in zijn gevolg plots uitging. (lacht) Ik denk niet dat ik in de Conner Rousseau-biopic zal opduiken.

Zolang het geen slechte tv oplevert, blijf je wel graag op die muurtjes doorhameren. De passage van minister van Media Benjamin Dalle, vlak na de aankondiging van de VRT-besparingen, was daar een aardig voorbeeld van.

Van der Wal: Mijn vrouw zag die aflevering en zei: ‘Eindelijk een scherp gesprek!’ Maar op de redactie vonden velen mijn toon en aanpak te hard. Dat was de eerste keer dat het cultuurverschil tussen Nederland en Vlaanderen zich zo duidelijk liet gevoelen bij DIW. In Nederland is het de gewoonste zaak van de wereld om een politicus zo het vuur aan de schenen te leggen. Daar worden ze groot en sterk van. Ik heb een groot respect voor politici, maar de manier waarop ze het doen, stuit me tegen de borst. Laat nu toch gewoon jouw echte gezicht zien! Op dat vlak was Maggie De Block lange tijd een verademing. Die sprak helder, relativeerde waar nodig en liet haar emoties bij momenten zien.

Onthouden we in dat antwoord vooral de woorden ‘lange tijd’?

Van der Wal: Niemand heeft op dit moment nog enig idee of een overkoepelende visie. Iedereen zit ook maar met zwetende handjes naar viroloog Steven Van Gucht te staren, in de hoop dat de grafieken de juiste kant uit gaan zodat zij uit de wind blijven.

Geloof jij in De Grote Ommezwaai na deze crisis? Zelfs CD&V-voorzitter Joachim Coens bedacht zich onlangs dat de vroegere slogan van de groene concurrentie – Anders gaan leven – vandaag niet eens zo slecht klinkt.

Van der Wal: De meeste mensen gaan binnenkort gewoon weer door waar ze een paar maanden geleden gestopt zijn. Mijn Nederlandse collega Peter Pannekoek bedacht zich: ‘Mijn leven was echt he-le-maal goed. Waarom zou ik na de crisis in godsnaam iets veranderen?’ Snap ik perfect. Ik ga mijn leven ook niet radicaal omgooien. (denkt na) ‘Het nieuwe normaal’ start voor mij eigenlijk pas in september. Voorlopig heb ik min of meer mijn vak gewoon nog kunnen uitoefenen, op een manier die me best zinde, maar ik heb geen idee wat ons te wachten staat als het theaterseizoen weer start. Daar maak ik me zorgen over.

Stand-up in de anderhalvemetersamenleving zou wel eens kunnen betekenen dat er zes mensen op de eerste rij zitten, met telkens twee stoelen tussen.

Van der Wal: En dat wordt een probleem, ja. Waarom zijn wij comedian geworden? Omdat het leuk is. En als ik van één ding zeker ben, is dat grappen maken voor een anderhalvemeterpubliek niét leuk is. Moet je het dan wel doen? Ik kan best geloven dat een balletvoorstelling nog werkt op die manier, maar stand-up? Een comedian wil spelen in kroegjes waar 100 man in past, maar er toch 120 staan. En in theaters waar de mensen net niet op elkaars schoot zitten. Zodat er een soort collectieve lachgolf ontstaat. We hebben het met DIW ook even geprobeerd met een derde van het normale publiek, maar een lach is een collectief gegeven, vanaf het moment dat er ruimte ontstaat, verliest die 70 procent van zijn kracht.

Zeg je nu: ‘Ik wacht wel tot de zalen weer afgeladen vol zitten. Tot er een vaccin is.’

Van der Wal: Dat zeg ik, ja. Stand-up voor halfvolle zalen zie ik niet zitten. Maar ik behoud me ook het recht om daarop terug te komen. Want dat klinkt allemaal heel stoer, maar ik kan me ook voorstellen dat theaters nu denken: Nou, dan hoeven we Jan Jaap alvast niet meer te boeken. Ik wíl spelen, maar ik zie momenteel niet hoe je de nodige intimiteit kunt creëren zonder mensen op elkaar te pakken.

Jouw derde Vlaamse zaalshow haalde zijn première niet door de maatregelen. Meestal zijn die shows nogal actuagebonden. Betekent dat opnieuw beginnen volgend seizoen?

Van der Wal: Wat ik al had geschreven, moet helaas op de schop. Zo had ik een stuk over de verkiezingen van 26 mei 2019, maar dat voelt ondertussen als een eeuwigheid geleden. Je kunt niet anders dan deze nieuwe realiteit te benoemen, maar dat wordt voor mij nog lastig. Ik speel nu eenmaal graag met de verschillen tussen Vlaanderen en Nederland, en zo gek verschillend hebben mijn twee landen deze crisis niet aangepakt.

De Nederlandse premier Rutte toonde zich wel een bevlogener speecher dan onze premier Wilmès. Wat des te opmerkelijker is, aangezien Ruttes enige noemenswaardige blijk van persoonlijkheid is dat hij al eens een hoodie aantrekt op zondag.

Van der Wal: Rutte heeft geen persoonlijkheid of visie, en daar is hij trots op. Maar hij kan wel heel goed problemen oplossen. Hij heeft nog zo’n oude Nokia met een batterijleven van 38 uur en desnoods belt hij dat ding helemaal leeg tot hij het gefikst heeft. Wilmès is een ander verhaal: ze heeft amper een politiek draagvlak, beseft dat ook en heeft zich daarom van bij het begin een bescheiden houding aangemeten. Vandaag noemen we dat grijs, maar als ze morgen toch te hoog van de toren blaast, wordt ze ook neergemaaid. Wilmès kon nooit winnen.

Je hebt de laatste jaren als comedian én als presentator een evolutie doorgemaakt. De inburgering is stilaan compleet, en je hoeft de kritiek op Vlaanderen dus ook niet meer zo mooi te verpakken.

Van der Wal:(knikt) Ik heb als buitenstaander lang de ‘o, wat zijn jullie Vlamingen zo leuk en lief’-kaart getrokken. Ik vind dat nog steeds, maar ik heb nu wel de positie en het zelfvertrouwen om ook buiten die lijntjes te kleuren. En hey, ik ken er ook wel wat van. Het is niet alsof ik slap uit mijn nek praat over de Belgische politiek. Ik ben ook al lang met politieke satire in Nederland bezig, en eigenlijk zijn de twee landen nogal vergelijkbaar op dat vlak.

III-ième zou daar ook over gaan. De verliefdheid tussen Vlaanderen en mij is nu wel over – de puur chemische prille verliefdheid dan toch. Maar dat betekent niet dat de relatie ook klaar is. Je komt gewoon in serieuzer vaarwater terecht en leert ook elkaars lelijke kanten kennen.

Welk lelijk kantje heb je recent zo nog ontdekt?

Van der Wal: De manier waarop Vlamingen hun verantwoordelijkheid ontlopen, bij de onnozelste dingen eerst. Zo krijg ik nog elk weekend een papieren krant in de bus, alleen kwam die recent niet. Dus liep ik naar beneden: bleek die achter een paal van het supermarktje onder mijn appartement te liggen. ‘Eh jongens, ik denk dat dat mijn krant is?’ – ‘Jaja, dawetewij. ‘ (zucht) Van de krantenjongen die denkt ‘hier ligt die goed’ tot de winkelier die denkt ‘niet mijn krant, niet mijn probleem’: dat is echt zeer Vlaams. Vooral niet verder kijken dan je neus lang is. Iedereen is hier maar puntjes aan het verbinden, maar niemand die ziet dat hij net een piemel heeft getekend.