Johan Leysen werkte zowel voor de camera’s als op het podium met grote namen als Jan Decleir, George Clooney, Guy Cassiers en Jean-Luc Godard. De reden? Hij was een groots acteur en een groots mens met een teder hart dat klopte voor schoonheid, poëzie én avontuur.
‘Zullen we in Parijs afspreken? Vlakbij Gare du Nord is een gezellige brasserie waar we rustig kunnen praten.’ Zo komt het dat ons gesprek over de herneming van zijn legendarische solo Wittgenstein Incorporated uit 1989 plaatsvond in het sfeervolle Terminus Nord in Parijs. De lichtstad paste Leysen als gegoten. Hij vond er de liefde, werk én een perfecte uitvalsbasis in Europa voor alle film- en theaterrollen die hij met veel zorg koos en vertolkte. Aan elke rol verleende hij zijn onwaarschijnlijk mooie stem en feilloze dictie. Dat stil streven naar perfectie was hem met de paplepel ingegeven.
Kunst als houvast
Johan Leysen en zijn tweelingzus Frie werden geboren op 19 februari 1950. Hun moeder was Alice De Haes. Hun vader was Bert Leysen, de eerste programmadirecteur televisie van de huidige VRT (toen: N.I.R.). In het grote gezin – er waren negen kinderen – was er veel liefde voor de kunsten en het woord. Die liefde bleek een houvast toen vader Bert Leysen op 17 september 1959 tijdens een verkeersongeval om het leven kwam.
Terwijl zus Frie zich ontpopte tot een gedreven organisator – zij richtte in 1980 het Antwerpse kunstencentrum De Singel op en in 1994 het internationaal gerenommeerde Kunstenfestivaldesarts in Brussel op –, ontwikkelde broer Johan zich tot een getalenteerde speler. Maar, ‘gewoon rollen vertolken’ was zijn roeping niet.
Zij aan zij met Cathérine Deneuve
In 1974, na zijn opleiding aan Studio Herman Teirlinck in Antwerpen, verkaste hij naar Nederland omdat hij het theaterlandschap er spannender vond. Hij speelde bij lekker averechtse vernieuwers als Toneelgroep De Appel, Toneelgroep BAAL en Ro Theater, waar hij samenwerkte met Franz Marijnen.
Wat hij op het podium kon, kon hij ook voor de camera. In 1983 floot Jean-Luc Godard hem naar Frankrijk en castte hem als professor in Je vous salue, Marie (1985). Sindsdien was Frankrijk zijn tweede thuis, hij woonde er sinds 2018.
Tot zijn meest opmerkelijke vertolkingen behoorde deze van de Roemeense journalist George Vlaicu in Trahir (1993). Voor die rol werd hij bekroond als ‘Beste acteur’ op het internationaal filmfestival van Montréal. Voor zijn rol als fotograaf Felice Beato in Felice… Felice… (1998) kreeg hij het Gouden Kalf voor ‘Beste acteur’. Zijn impressionante karakterkop kwam ook in het vizier van regisseur Anton Corbijn. Zo belandde hij op de set met George Clooney in The American (2010). En in 2015 stond hij in Jaco Van Dormaels Le Tout Nouveau Testament aan de zijde van Catherine Deneuve. In 2017 werd hij zowel tijdens Film Fest Gent als tijdens het Filmfestival Oostende gevierd met een Lifetime Achievement Award.
Leysen zorgde ervoor dat zijn internationale filmcarrière zijn ‘nationale’ theater-, televisie- en filmcarrière nooit in de weg stond. Op het scherm werd hij vereeuwigd in enkele van de beste films en televisieseries. In 1992 imponeerde hij als de hardvochtige fabrieksopzichter Schmitt in Daens. Even sterk was zijn vertolking als Francis in Fien Trochs Een ander zijn geluk (2005). En televisiekijkend Vlaanderen zal hem niet vergeten als onder meer Jacques Marchoul in De smaak van De Keyser, Arturo in The Spiral en Karl Sieg in The Missing
‘Jij bent een van de vreemdste regisseurs die ik ooit ontmoette’
Op de planken liet hij zich evengoed opmerken. Hij regisseerde zichzelf in Trauerzeit (2014), een muziektheatervoorstelling over hoe de poëzie van Rainer Marie Rilke hem hielp zijn vaders dood te verwerken. Hij speelde onder andere in het door Guy Cassiers geregisseerde Bloed en rozen (2016). Met regisseur en beeldend kunstenaar Kris Verdonck maakte hij in 2017 het beeldschone Conversations (at the end of the world) en vorig jaar ACT. A Beckett Evening. Op zijn 72ste debuteerde hij in Opera Ballet Vlaanderen tijdens Ernani.
En, last but not least, hij was een van de eerste Belgische acteurs die zich in 2014 voluit in een avontuur met de Zwitserse cultregisseur Milo Rau stortte. ‘Jij bent een van de vreemdste regisseurs die ik ooit ontmoette’, liet hij zich geamuseerd ontvallen vlak voor de première Civil Wars. De twee werkten sindsdien regelmatig samen. Onder meer in het hartverscheurende La Reprise (2018) en in Orestes in Mosul (2019) dat deels in Irak werd gemaakt.
Rau leidt momenteel het Gentse stadstheater NTGent en zit in Brazilië waar hij Antigone in de Amazone voorbereidt. Op Facebook deelde hij een eerbetoon aan Leysen dat eerder in het blad Etcetera verscheen en waarin hij treffend verwoordt wat Leysen typeerde: ‘Johan doet waar hij zin in heeft, wat in zijn ogen zinvol is. Wat hij doet, doet hij zonder enige arrogantie, zonder beperking. Hij is oneindig loyaal, naar mensen toe en naar projecten. Dat is misschien wel waarom ik — en allen die hem kennen — hem het meest waardeer: die ouderwetse integriteit.’
‘Nu word ik wel een beetje nerveus’
Vorige week nog poseerde Leysen stralend naast Ward Kerremans op de rode loper. De twee spelen in de Netflix-film Noise. Dat zou zijn laatste filmproject zijn. Zijn laatste theaterproject was er een met Guy Cassiers. Cassiers zwaaide vorig jaar af als artistiek leider van Toneelhuis en deed dat met Zeg aan de kinderen dat wij niet deugen, een intieme voorstelling met poëzie van Leonard Nolens.
Naar aanleiding van die voorstelling sprak Leysen in het Radio 1-programma Culture Club over zijn levenslange liefde voor poëzie. Hij verklapte dat Nolens’ Vermoeidheid een van zijn lievelingsgedichten was en dan vooral de regel: ‘Als wij, de grote mensen, moe zijn / Van het praten, / Van het praten, / Van het praten met elkaar, / Gaan wij de tuin in en verzwijgen ons / In de kat, in het gras, in het kind’.
Toen presentator Bent Van Looy vroeg om als afsluiter van het interview een gedicht voor te dragen, slikte Leysen even. ‘Nu word ik wel een beetje nerveus.’ Toen sprak hij met die machtige stem van hem dit gedicht, over een mens aan de eindhalte van zijn leven.
‘Zeg aan de mensen, zeg aan familie
En vrienden dat ik niet deug voor familie
En vrienden. Vertel een dood paar dat mij maakte
Dat ik ondankbaar bleef, ondenkbaar
Onecht, onherkenbaar op elke verjaardag.
Een kind is stokoud. Ik besta al zo lang.
Ik ga al een eeuwigheid mee, zoveel langer
Dan u met uw sleetse manieren, uw kleren
Van dames en heren. Ik ren voor u uit
Met mijn ratel, mijn raadsel, ik ben u te snel.
U raakt mij sinds mensenheugenis kwijt.’
Johan Leysen stierf op donderdag 30 maart 2023 aan een hartstilstand. Hij laat een geliefde en drie kinderen na.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier