Hannah Gadsby, de vrouw die de heteroseksuele witte man aan het kruis nagelde

Knack Focus blikt erug en brengt u de beste verhalen van het afgelopen jaar. Dit is er een van.

Nanette, de show van Hannah Gadsby die vanaf 19 juni op Netflix staat, is meteen ook haar laatste. De Australische, die in The New York Times eerder dit jaar ‘a major new force in comedy’ genoemd werd, legt op het podium van het Sydney Opera House haarfijn uit waarom ze vindt dat het tijd wordt voor iets anders. ‘Ik heb het recht niet om haat te zaaien.’

Lees hier de rest van de beste Knack Focus-verhalen uit 2018.

Wees niet bezorgd als de naam Hannah Gadsby u niets zegt. Ze is al twaalf jaar bezig, maar brak pas wereldwijd door nadat ze vorig jaar de Edinburgh Comedy Award had gewonnen – de Oscar voor grappenmakerij, zeg maar. Vanaf vandaag wordt echter geen enkel excuus nog aanvaard, want Nanette is een kijk-, denk- en voelstuk dat de muren van de comedyshow sloopt zoals alleen de allergrootsten het Gadsby hebben voorgedaan. En als feministische trap in de ballen hoeft de show van The Handmaid’s Tale geen lessen te krijgen. Dit is essentieel.

‘Mijn naam is Hannah. Dat is een palindroom: als je het omkeert, blijft het hetzelfde. Er zijn veel palindromen bij ons in de familie: mam, pap… En mijn broer heet Kayak.’

Dat was Hannah Gadsby in 2006. Een vat vol onnozele moppen uit Tasmanië, een eiland ten zuiden van het Australische vasteland waar progressieven nog met een riek van het erf werden verjaagd. Zelf noemt ze haar plaats van herkomst ‘een eiland met een merkwaardig kleine genenpool’. Gadsby zelf kwam uit een kleine gemeenschap in het nog éxtra conservatieve noordwesten van dat eiland. ‘Het dorp waar ik vandaan kom, telt tweeduizend mensen. Niet slecht voor zeven families.’ Ze groeide er op als jongste van vijf kinderen. En ze was lesbisch. Toen ze als prille tiener ontdekte dat ze op vrouwen viel, was dat nog illegaal in Tasmanië. De doodstraf op sodomie was nauwelijks honderd jaar afgevoerd, en het eiland kende tot 1997 de strengste straffen op homoseksualiteit in de westerse wereld.

Kort voor de legalisatie werd over de kwestie een referendum gehouden. In de regio waar Gadsby vandaan komt, stemde 70 procent van de bevolking ervoor dat alles bij hetzelfde zou blijven. ‘Zeventig procent van de mensen die me omringden, liefhadden en grootbrachten, vonden dat ik een crimineel was. Het zorgde ervoor dat ik naast lesbisch ook nog eens homofoob was.’ Geen grap.

‘Van de kaart van Tasmanië wordt gezegd dat ze de vorm heeft van de schaamstreek bij een vrouw. Mijn schaamstreek lijkt meer op de kaart van de voormalige Sovjet-Unie.’

Wat doet een lesbische vrouw die in Tasmanië op een legale manier naar blote borsten wil kijken? ‘Westerse kunstgeschiedenis studeren.’ En daarna, met dat diploma op zak, in een cinema en op een boerderij werken, om ten slotte ten einde raad in de comedy te rollen.

In 2006 won Gadsby als absolute nieuwkomer die naar eigen zeggen zomaar wat vertelde de belangrijke Australische wedstrijd Raw Comedy. Daarna was ze tien jaar lang haar eigen voornaamste mikpunt van spot. Haar geaardheid en brede heupen waren dankbare onderwerpen, en ze vond haar weg in de wereld dankzij self-deprecating humor – humor waarbij ze zichzelf omlaag haalde. Daar heeft ze nu genoeg van. ‘Ik werd de eeuwige adolescent. Ik moest lachen met mezelf om te mogen spreken. Dat is geen bescheidenheid, het is vernedering. En dat doe ik niet meer. Niet voor mezelf, en niet voor iedereen die zich met mij identificeert.’

Gadsby praatte in haar shows tot ieders jolijt over haar mentale problemen, haar coming-out en problemen met de homohaters in haar geboorteplaats, maar ze vertelde nooit alles. Elke mop is immers een verhaal dat stukloopt op de pointe, en in Nanette geeft ze ook dat op als een van haar motieven om te stoppen met comedy: ‘Een verhaal kent drie delen, een mop slechts twee. I need to tell my story properly.’

‘Mijn opleiding heeft me geleerd dat ik geen plaats heb in de kunstgeschiedenis. Vrouwen hadden geen tijd voor eigen gedachten, ze hadden het te druk met naakt in het bos te liggen.’

De male gaze is een feministische term die wordt gebruikt voor het overheersende perspectief in de hele westerse kunstgeschiedenis: de blik, op de wereld in het algemeen en vrouwen in het bijzonder die vertrekt vanuit de ogen van de heteroseksuele man. Gadsby, die haar diploma de afgelopen jaren alsnog te gelde maakte met een paar kunstdocu’s voor de Amerikaanse zender ABC, heeft het erover in de tweedelige special Nakedy Nudes, eerder dit jaar uitgezonden. Voor haar is de blik van Harvey Weinstein het gevolg van tweeduizend jaar actief naar passieve vrouwen staren: ‘Mannen hebben vrouwen altijd geschilderd alsof het vleesvazen voor hun lulbloemen waren.’

In Nanette wordt de kunstgeschiedenis ook behandeld. Gadsby richt haar pijlen onbevreesd op Pablo Picasso – door haar consequent ‘ Pablo Picasshole’ genoemd – die als 45-jarige man een affaire begon met de toen 17-jarige Marie-Thérèse Walter. Ze maakt brandhout van zijn uitspraak dat ‘Marie-Thérèse, net als ik, in de volle bloei van haar leven is’ en vraagt het publiek medelijden voor de mentale aandoening van de ‘grootste kunstenaar van de twintigste eeuw’: misogynie. ‘Picasso neukte een minderjarig meisje: dat volstaat voor mij. Ik ben niet meer geïnteresseerd.’ De passage doet denken aan Manhattan, die bejubelde romantische komedie van Woody Allen waarin de regisseur heel authentiek een permanent in zijn eigen hol residerende intellectueel vertolkt. Het meisje waar zijn 42-jarige personage in het begin van de film een relatie mee heeft, was ook 17.

Geen nood, Woody komt nog aan bod, maar eerst: een tweede kunsthistorische mythe die in Nanette gefileerd wordt, is die van de geniale gek. In een briljante tirade over Vincent van Gogh toont Gadsby aan dat we De zonnebloemen niet aan diens gekte te danken hebben, maar aan het feit dat Van Gogh een broer had die van hem hield. En dat het volslagen onzin is dat de kunstenaar geen antidepressiva zou mogen nemen omdat dat zijn sensitiviteit zou belemmeren. ‘Alsof iemand zich in de borst moet schieten, zodat wij honderd jaar later naar een bosje zonnebloemen zouden kunnen kijken.’ Bovendien nam Van Gogh wél medicijnen. Lesje geleerd.

‘Mijn favoriete geluid is dat van een theekopje dat zijn plaats zoekt op een schoteltje.’

Het vijandige klimaat in de jaren negentig was voor Gadsby een reden om zichzelf te haten en in de kast te blijven. Maar er was er nog één: andere homo’s en lesbiennes. Die vieren hun eigenheid jaarlijks op de Sydney Gay and Lesbian Mardi Gras, maar Gadsby is bang van de drukte en uitgelatenheid, en krijgt schele hoofdpijn van de schreeuwerige regenboogvlag. Ze vond alweer geen aansluiting. ‘ I’m not very good at gay. Ik ben veel beter in koken, maar niemand noemt me ooit ‘die kokende komiek’.’

Om maar te zeggen: er kan in Nanette wel degelijk gelachen worden. Maar niet de hele tijd.

‘Als komieken indertijd wat minder grappen gemaakt hadden over Monica Lewinsky en meer over Clinton, dan hadden we nu misschien een vrouw in het Witte Huis, in plaats van een mannelijke, witte heteroseksueel die er trots op is dat hij vrouwen misbruikt. ‘

Nanette werd ergens anticomedy genoemd, omdat de lach niet langer het doel is. Begrijpelijk, maar het klopt niet, tenzij je het werk van Bill Hicks ook anticomedy wilt noemen. Het is comedy die voorbij de mop naar de achterliggende waarheid reikt. Met zichzelf lachen doet Gadsby nauwelijks nog: ze krijgt niet langer klappen, maar deelt ze uit – keiharde, perfect gemikte klappen. Waarom stopt ze dan écht met comedy? Het antwoord komt helemaal op het einde.

Nanette is niet alleen Gadsby’s beste show, het is in veel opzichten ook een best of. De mop van de kleine genenpool in Tasmanië is bijvoorbeeld tien jaar oud, met ‘Pablo Picasshole’ loopt ze al sinds 2015 te zeulen. Al die oude verhalen krijgen in Nanette een derde bedrijf, om haar punt te illustreren: de mop is een onvolmaakt verhaal. Ze rakelt ook een oude anekdote op over een domme, agressieve Australiër die haar voor een man hield, maar haar niet aftuigde toen hij inzag dat ze een vrouw was. Als de zaal is uitgelachen, vervolgt ze: ‘De waarheid is dat hij een paar minuten later terugkwam met de woorden: ‘Ah, je bent een vrouwelijke homo, dus mag ik wél op je slaan. Waarop hij me in elkaar timmerde.’ In één adem vult ze aan met het verhaal van twee mannen die haar op haar twintigste verkracht hebben. Daarna begint ze met tranen in de ogen alle stippen met elkaar te verbinden: Picasso, verkrachting, Tasmanië, homohaat, haar lage zelfbeeld en de male gaze. En tot slot komt ze, via bovenstaande Monica Lewinsky-opmerking, uit bij waar het volgens haar allemaal om draait: de reputatie van de witte heteroseksuele man, die te allen tijde intact moet worden gehouden. ‘Polanski, Weinstein, Trump, Woody Allen: het gaat altijd om de reputatie van de witte, heteroseksuele man. Fuck reputatie!’

In de zaal wordt het muisstil.

‘Ja, ik ben boos. Dat ben je niet gewend, hè. Kwaaie comedy komt normaal altijd van blanke mannen. Wat hebben die in godsnaam om kwaad over te zijn?’

Elke dag van haar volwassen leven heeft Hannah Gadsby, de op een man lijkende lesbienne met de brede heupen, onder de male gaze en het wereldwijde patriarchaat geleden. Ze heeft geworsteld met angsten en een laag zelfbeeld. Ze heeft pillen geslikt, gegrapt en geïncasseerd. Nu vecht ze eindelijk terug, maar ze staat volgens zichzelf niet in de juiste arena.

‘Ja, ik ben boos. En ik heb ook het recht om boos te zijn. Maar waar ik niet het recht toe heb, is om die woede te verspreiden. Want voor je het weet, wordt woede haat. Wat we nodig hebben, is verbondenheid.’

En met dat woord, ‘verbondenheid’, verlaat ze het podium.

‘Niet is sterker dan een gebroken vrouw die zichzelf opnieuw heeft opgebouwd.’

Nanette ging vorig jaar in première, vóór #metoo losbarstte, en het hele schandaal wordt in ook in deze Netflix-registratie, begin dit jaar in Sydney opgenomen, nauwelijks aangeraakt. Dit is het verhaal van Hannah Gadsby, de vrouw die de heteroseksuele witte man met intelligentie, vakkennis, gerechtvaardigde verontwaardiging en bakken moed aan het kruis nagelde. Hopelijk hebben we het correct verteld. Laten we een andere keer over Woody Allen praten.